Толугу менен

Искусство таануучу ГАМАЛ БӨКӨНБАЕВдин биздин улуттук музейдин коллекциясындагы Кыргызстандын сүрөтчүлөрүнүн эмгектерине, анын ичинде Айтиев Сатардын чыгармачылыгына арналган эки бөлүмдөн турган обзордун экинчиси.

Сатар Айтиев (1945) — сүрөтчү. Кыргыз Республикасынын эмгек сиңирген сүрөтчүсү. Мамлекеттик көркөм сүрөт музейине ысымы коюлган белгилүү сүрөтчү Гапар Айтиевдин үй-бүлөсүндө туулган. Сатар Айтиев кино артисти (ВГИК – 1969) адистигин алган. Негизинен станоктук живописте, портрет, тематикалык композиция, пейзаж, натюрморт жанрларында иштейт. Ошондой эле Ж.Баласагын атындагы КУУнун химия факультетинин имаратынын фасадына түшүрүлгөн монументалдык эмгектин – «Агартуу» мозаикасынын автору. 1968-жылдан бери көргөзмөлөргө катышып келет.

Менин атам. Кенеп, май боек. 110х90, 1975

Бул чыгарма тууралуу белгилүү искусство таануучу Ольга Попова мындай деп жазат: “Улуу Ата Мекендик согуштун темасын чагылдырган “Менин атам” сүрөтүндө сюжеттик жана мазмундук өңүт да жалаң ассоциативдик түрдө берилген: жесир эне жетим калган баласы менен жапыз тегерек столдо отурат, ар кимиси өз алдынча жоготуу азасын тартып жатканы көрүнөт. Каармандарынын кайгы баскан муңдуу маанайы элечек кийген кемпирдин, баланын образдары аркылуу берилген, бул живопистүү, колориттүү берүү чечими Сатар Айтиевдин чыгармачылык табияты үчүн өтө маанилүү болгон”…

…. СССРдин искусство таануучулары үчүн кандай жеңил болгон! Анан ошончолук кыйын да болгон. Белгилүү советтик искусство тарыхчылары шаблонго баш ийүүгө аргасыз эле. Жогору жактан көрсөтүлгөн чен өлчөмдөн тайып кетүү мүмкүн эмес болчу, чыныгы каармандар жана реалдуу окуялар менен берилген эркин ассоциациялар каралчу эмес… Сүрөтчүнүн атасы Гапар Айтиев (1912-1984) кыргыздын биринчи профессионал сүрөтчүсү; Социалисттик Эмгектин Баатыры (1982); СССРдин эл сүрөтчүсү (1971); Кыргыз ССРинин Токтогул Сатылганов атындагы Мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты. Гапар үч жашында (болжол менен 1916-жылы) апасы каза болгон. Ал эми Гапардын атасы үй-жайы жок кедей-кембагал болгондуктан, баласына системалуу билим бере алган эмес. Гапар адегенде Ошто, кийин Фрунзеде мектеп-интернатта окуган.

1905-жылы Москвадагы сүрөт окуу жайында окуган. Согушка катышкан, Кыргызстан сүрөтчүлөр союзунун төрагасы болуп көп жыл иштеген. … Сахна сырларга толгон. Эмне үчүн тегерек столдо бир эле идиш бар? Ал эми башына элечек кийген кемпир чоочун кишидей олтурат. Ал элестүү каарманбы? Берки тизелеп турган уулу ага колун сунуп жатабы? Балким бул сүрөтчүнүн атасыдыр? Эч качан болбогон өзүнүн үйү тууралуу кыялданган кыялында, эсинде калбаган энесинен бата сурап жаткандай… Жаш атаны башынан өткөндөрү кое бербейт, ал бир гана нерсени – эл катары жашоону каалайт… Аны курчаган бозомук чөйрөдө меймандостуктун белгисин билдирген жашыл чайнеги жана шаардыктар кийчү кийими өзгөчөлөнүп турат – агыш өңдүү халат-пальто, көк водолазка, күрөң джинсы шым. Түштүк тарапка ачылган жайкы веранда, эшик, терезе. Үйдүн идеалдуу образы. Бири-бирине чырмалышкан ассоциациялар: ата-бала-небере, эне-чоң эне. Сүрөтчү да кое бербей жаткан өткөндөрүн тынчтандыргысы келет. Подсознание – бул Кыргызстандагы сүрөттүү модернизмдин “мөөрөйү”!

Өзбектин башы. Кенеп, картон, май боек, 49,3х34,8, 1974

Башына допу кийген сакалчан дыйкан. Түктүйүп өскөн каштарынын астынан олуттуу теше тиктеген көз карашы, бозоргон эриндери жана айбаттуу муруту. Кыязы, бул кино каарманынын эскизи. Тагыраак айткандачы? Кайсыл долбоордон алынган? Кызык суроо…. Сатар Айтиев эки тасмада сүрөтчү болуп иштегени белгилүү. Ал “Гамлет Щигровского уезда” (1975, режиссёру Валерий Рубинчик); жана «Сочинение» (1970, режиссёр Игорь Коловский). Бирок орусиялык бул долбоорлордо өзбек дыйканына окшош каармандар болушу мүмкүн эмес эле.

Кубатбек Жусубалиевдин “Күн автопортретин тартып бүтө элек” повестинин негизинде тартылып бүтө элек тасманын эскиздери бар эле. Бирок бул портрет ал жактан эмес экени анык: башка тема жана такыр башка стиль. Балким, бул бекитилбеген эскиздир? Режиссер колдонбогон? Анда бул эскиз 1972-жылы Али Хамраев режиссёр болгон «Жетинчи ок» долбоору үчүн жасалышы мүмкүн. Тасманын сүрөтчүсү Вадим Добрин болгон, бирок Сатар Айтиев сүрөтчү болушу мүмкүн эле. Бир тууган «Өзбекфильм» киностудиясында тартылган кино шедеврдин үстүндө Кыргызстандан бүтүндөй бир коллективи иштеген: Сүймөнкул Чокморов! Талгат Нигматулин! Болот Бейшеналиев! …Балким, сүрөтчү режиссер менен тил табыша албай калгандыр? Концепциялары дал келбей калдыбы? Чыгармачылык чөйрөдө бул нормалдуу көрүнүш. Изилдөөнүн пайдасы жок: сураган менен жооп ала албайсың. Бир нерсе гана анык: кесиби боюнча иштөөгө аракеттер болгон, бирок олуттуу аракеттер көрүлгөн эмес. Сүрөтчү ошондо эле өзүнүн стихиясы станок менен сүрөт тартуу экенин түшүнгөн. Бирок бул эмгекти станок менен тартылган сүрөт деп айтууга болбойт! Болбосо автордун ксенофобиясы бар деп шектенүү мүмкүн эле! Ал эми СССРдеги кинематографист кыйкымчылардын суроолоруна бул «басмачынын портрети» деп ишенимдүү жооп бере алмак. Ошондо баары ачык-айкын жана баарына түшүнүктүү болуп калмак.

Бала. Кенеп, картон, май боек. 50,4х55,5, 1975 

Семён Афанасьевич Чуйковдун «Балык кармаган бала» дароо эсиңе түшөт. Анын 1929-жылдагы картинасы Мамлекеттик Третьяков галереясында турат. Бул “Бубновый валет”* стилиндеги чыгыш таануунун эң жогорку деңгээли. Ал эми 70-жылдары жазуучу өзүнүн персонажы мүнөзү жөнүндө көбүрөөк билет, аны жакындатып, бир көз ирмемге тыныгып токтой алат. Делдейип чыгып турган кулактар, көздүн ордуна оюктар, жука эрини жана кемшейген ээги. Сүйкүмдүү эмес. Жакасы сыртка кайрылган ак көйнөк, кара баш кийим жана халат. Коркунучтуу, ассиметриялуу көздөр, Пикассо ушул ыкманы көп колдонгон, искусстводогу түрү сууктарды сүрөттөгөн теманы мыйзамдаштырган. Түрү сууктук – биздин жашообуздун бир бөлүгү – бул өзү жакшы нерсе! Ал эми жашоону келтире сүрөттөгөн боёк да керемет. Алоолонгон жүзү — күнгө күйгөндөгү түстүн касиетиндей…. Заманбап сүрөтчү Кыргызстандын сүрөт искусствосундагы примитивдик мезгилдеги жетишкендиктерге кайрылган. 1916-жылдагы көтөрүлүштүн трагедиясы тууралуу 30-жылдарда тартылган сүрөттөргө. Эмне үчүн? Азыр бул түшүнүксүз. Бирок ошондо ал чындап эле “биздин доордун абийирине, акылына, абийирине” каршы чыккысы келип, жаңжалдашып, жалгандан куралган замандын каармандарынын баары түрү суук экенин көрсөткүсү келген. Жумушта эч кандай көйгөй болбошу үчүн дароо башка теманын артына жашынгысы келген. Бирок канаттуулардын тилин колдонуудан майнап чыккан жок — бул шакабалуу тамашага айланган. Ал кезде да сүрөткө олуттуу мамиле жасалган эмес, азыр да олуттуу кабыл алынбайт.

*1911-жылдан 1917-жылга чейин болгон алгачкы авангард сүрөтчүлөрүнүн бирикмеси. Төмөндө бул тууралуу көбүрөөк билгиси келгендер үчүн: БУБНОВЫЙ ВАЛЕТ

Ваза жана жемиштер. 43,7х53,8, 1975 

Автор бул теманы мурда да колдонгон. Идеянын сырткы көрүнүшүн бузуу аркылуу идеяга кирүүгө дагы бир жолу аракет жасалгандай. Концептуалдык жактан алганда жемиштердин өңдөрүнүн баары кызгылт сары, ал эми калганы боз түстө берилген. Агыш боз түстөгү дасторкон жана анын үстүндө ошондой эле түстөгү ваза. Кээ бир жерден көгүш, жашыл тактар ​​көрүнө калат. Мастихин түшүргөн штрихи соккусу өз убагындагы «кара чарчы» сыяктуу структуранын негизги элементи болуп калат. Казанда эриген идеал өзүн таап, предметтер баш көтөрүп ойгоно баштагандай. Өз алдынча эле! Бул жерде сүрөтчүнүн кандай тиешеси бар? Сүрөттүн да буга эч кандай тиешеси жок! Автор өз таланты менен “эркти” жандандырып алып анан “керексиз нерселерден” чочулап, жаркыратып кол коюп, тартипти бекитип берген. Бул жерде ким жооптуу экендиги биротоло түшүнүктүү болушу үчүн. Ал эми сүрөтчү дайыма эле кол койгон эмес, эгерде кол койсо да, колу байкалбаган жана кичинекей болгон. А бул жолу сүйүнүп, кол койду: «Аа, ооба – бул Сатар эмеспи, иттин гана баласы десе» дегидей… Бул модернизм жана анын огу борбордо эмес, сол тарапка жылган. Огу боюнча тизилген көрүнүш: сүйрү ваза, сүйрү идиш жана идиштен түшкөн сүйрү көлөкө. Ал эми четине сүрөтчү бурчтукту тартып койгон! Столдун бурчу кубизмдегидей жабышып турат. Сүрөтчү «сүйрүлөрдү» да, «бурчтарды» да тартат. Орус авангардынын поэтикалык генийлерине чакырык таштагандай. Ал эми бул жерде постмодерндик тенденциялар. Автор цитатасыз тарта албайт. Шедеврлерге живописттик жана поэтикалык шилтемелерсиз аткара албайт. Өзүнүкү барбы деги? Ваза, кызгылт сары жемиштер, жергиликтүү түс — мунун баары буга чейин болгон. Чыгармачылыктагы жалгыздык сезимиби? Провинция сезилеби? Оригиналдуулугу жокпу? Чыгармачылык эркиндик сезими! — Өзүң аркылуу башка бирөөнү жандандыруу укугу!

Эки эже-сиңди жөнүндө. Кенеп, май боек, 78,7х76,5, 1974

Эже-сиңди эки бир тууган столдун четинде олтурат. Биринде жашыл түстөгү жемпир, экинчисиники — көгүш түстө. Улуусу (улуусу экени байкалып турат) колдорун тизесине коюп олтурат. Ал олуттуураак, ал — аракеттүү жана активдүү. Кичүүсү столго колун таяп, муңайым, ойлуу, кыялкеч көрүнөт. Алар бири-бирине такыр окшошпойт, бирок чач жасалгалары, кийимдери окшош. Формалары боюнча кеткен штрихтер да бирдей… жана конкреттүү бир нерсе жана чексиз аалам сындуу ар түрдүү. Столдун үстүңкү бети – жердин бети, дубалдары – булуттар, фигуралар эстеликтей, кудум эки тоодой көрүнөт… Чеховдун эң атактуу эжелери — Лида менен Женя. Күчтүү жана катаал — алсыз жана боорукер. 78 жылдан кийин «жаңы формадагы» жаңы эжелер пайда болушу керек эле. Алар Советтик Кыргызстанда, улуттук модернизмдин живописинде пайда болгон. Алардын жаңылыгы эмнеде? Катаалдыгында. Лаконизмге окшобогон минимализмде. Лаконизм — бул Чеховдогудай, ийкемдүү, ашыкча эч нерсеси жок. Ал эми бул жерде эч нерсе жок. Дубалдарда да эч нерсе илинген эмес. Бул жерде жакырчылык жана үмүтсүздүк өкүм сүргөндөй. Эжелердин бул примитивдүү, утилитарлык чөйрөдө барар жери жок. Жан дүйнөсү бар, бирок анын умтула турган эч нерсеси жок. Бул ыңгайсыз дүйнө сенек доорунун расмий бактылуу сүрөттөрүнө реакция катары пайда болгон. Ал чындыкка жакыныраак болчу… Чындыгында эжелер башка жакка көчүп кетишет, же… бул жерде түбөлүк калышат жана уландысы болбойт…. Кудуреттүү сөздөр бул жерде алсыз. Бул жерде живописте, адабиятыбызда чагылдырылган нерселерди буга чейин эч ким сүрөттөп бере алган эмес.

Акындар. 141х155, 1973 

Бул чыгарма жөнүндө искусство таануучу Ольга Попова мындай деп жазат: «…Топтогу портретте «Акындар. Арноо «…сүрөтчү татаал тартылган живописи аркылуу образдардын психологиялык тереңдигин, сүрөттөлгөн адамдардын сырын кылдаттык менен сактап, алардын ой дүйнөсүнө өз алдынча чөмүлүүсүн берет». Музей сүрөттү эч кимге арнабай эле жөн эле “Акындар” деп атаган… Абстракттуу мейкиндикте төрт акын турат. Алардын үстү жагынан асман менен булуттарды көрө аласыз. Бири колдорун көкүрөгүнө кайчылаштырып турат, экинчиси колдоруна дептерди, үчүнчүсү кырдуу стаканды кармап турат. Каза болгон акындардын жаркын элесине арналганбы? Булар кыркынчы жылдын акындары болуп түбөлүк кала турган акындар. «Кырктагы кыркылган өмүр…». Төртөөнүн үчөө оңой эле таанылат – Жоомарт Бөкөнбаев (1910-1944), Алыкул Осмонов (1915-1950), Мидин Алыбаев (1917-1959). Төмөндө колунда стакан кармап турган төртүнчү акынды Жусуп Турусбеков (1910-1944) деп айтуу логикага туура келет. Согушта каза болгон… Бирок бул жерде мен так айта албайм. Акындар көп, тандоо кыйын, тандооңду түшүндүрүү кыйын. Субъективдүү баа берүү деп айыпташы мүмкүн…. Сүрөтчү акындардын атактуулугуна жараша эмес, өз көз карашы боюнча түзгөн. Бул субъективдүү образ жана, албетте, автордун көз карашы…. Бул сүрөтчүнүн эң чуулгандуу сүрөтү. Оозеки айтылган сөздөргө караганда, анын тегерегинде олуттуу салгылашуулар болгон. Көргөзмөгө коюуга уруксат бергиси келген эмес.

Кандай дооматтар болгон? Ачык эле акындар, баатырлар, улут сыймыктарынын портреттери талаптагыдай тартылган эмес. Автор батыл кадам жасаган. Ал формалдуу эмес портреттин принциптерин ачык жарыялаган! Азыр, тилекке каршы, ал унутулуп калды. Гений өз дүйнөсүн, жалпы таанымдан айырмаланган өзүнүн интерпретациясынын, формалдуу белгилеринин жана идеологиясынын дүйнөсүн жараткан. Кадимки адат болуп калган пафосу жок эле. Анын каармандары кең далылуу, сымбаттуу, көз карашы түз, тунук эмес. Анын каармандары аянычтуу болуп саналат. Кудайдын керемет пенделеринин өздөрүнүн катылган сырлары бар.

С.Айтиев «Акындарда» Кыргызстандын көрүнүктүү жазуучуларынын образын кайра жаратууга аракет кылган. Сүрөтчүнүн мындай мамилеси А.Осмоновдун терең толкунданган лирикасына, Ж.Бөкөнбаевдин эмоционалдуу поэзиясына, М. Элебаевдин эпикалык-тарыхый стилине, Ж.Турусбеков менен Т.Үмөталиевдин чыгармачылыгындагы бийик атуулдук патетикага карата башкача көз караштарды жаратып, сүрөттөлгөн акындардын мүнөздөрүнүн стандартизациясына, деперсонализацияга алып келген.

Натюрморт. Абрикостор. Картон, май боек, 49,5х59,3, 1973 

Искусство таануучу Ольга Попова сүрөтчүнүн эмгектери тууралуу мындай деп жазат: «…Сатар Айтиевдин бардык чыгармаларында чөйрө сүрөтчү штрихтердин ажайып оюнуна айланып, сүрөттөлгөн чөйрөнүн муарынын туруксуздугун жараткан. Анын шарттуу мейкиндиги ар дайым жандуу, үрөй учурарлыкка жана тереңдикке толгон, музыкалык ассоциацияларды козгойт, кандайдыр бир конкреттүү образдарда калыптанбаган, бирок колго тийбеген белгисиздик менен тынчсыздандырат жана толкундатат».

Тарелкага үйүлгөн кызгылт сары өрүктөр. Калганынын баары боз түстө. Боз түстүү табак, боз-жашгылт бөтөлкө, ак боз түстөгү айнек стакан. Бул чөйрөдө апельсин ого бетер кызгылт сары болуп калат. Көнгөн рефлекстер жок — бул концептуалдык! Мелжиген мейкиндик сүрөттөлгөн! Анын текстурасы бар — бул темир бетондун текстурасы. Бул заманбап шаар тургунунун жашоосу, анын объектилер жөнүндөгү идеясы жана алардын маңызы. Ага бардык буюмдар, ал тургай жемиштер темир бетондон пайда болуп жаткандай сезилет.

Сүрөтчү мастихин бычагын* шпатель менен иштегендей кенеп бетин шыбап иштейт. Ошондо орой, олдоксон шыбак сүрөтчүнун олуттуу кылдат ишине айланат. Сиз Джорджио Морандинин өзгөчө кооз натюрмортторун эстейсиз. Анда Италиянын текстурасы бар …. Ал эми бизде Фрунзе темир-бетон, Фрунзе микрорайондору. Улуу стилдеги Фрунзе: түс – бул символ; текстура да символ болуп саналат; композиция — дайыма эле концепция; Ушундай так, аныктыгы сонун да!

*Мастихин – сүрөтчүлөр коюу май боёкторду аралаштыруу, палитраны тазалоо жана кенепке боёк тартуу үчүн колдонулуучу курал. Бул туткасы бар шпатель түрүндөгү жука ийкемдүү табак. Анын жардамы менен кенепте татаал текстураларды түзө аласыз же чоң аймакка бир калыпта боёк колдоно аласыз.

Түнөргөн күн. Фанера, май боек, 70,5х99,5, 1968

Кинематография институтунун (ВГИК, Москва шаары) искусство факультетинин студентинин эмгеги. Бирок бул студенттик жумуш эмес. Тоо пейзажы абстракттуу оймо-чиймелердин бири-биринен укмуштуудай чырмалышкандай көрүнөт. Калыпка салынган эффектилери жана вульгардык контрасттар жок. Композиция өтө жөнөкөй, мейкиндик атайылап жалпак, боёк атайылап өчүрүлгөндөй. Көрүнүүчүлүктөн ажырап, кыргыз пейзажынын метафизикасына кирүүгө болгон өзгөчө каалоо бар! Көбүрөөк эффектке жетүү үчүн сүрөтчү “импасто” ыкмасын колдонот, боёкту калың сүйкөйт, сүрөткө текстура берүүчү кошумчаларды колдонот. Сүрөтчү материалдуулукка жетишүүгө, тоолордун, адырлардын, асмандын, булуттардын затын физикалык жактан сезүүгө умтулат. Анысы анча жакшы окшошпой турат… Мындай сүрөт мугалимдердин айыптоосуна кабылып, атүгүл орто саар деген айыптоого дуушар болушу мүмкүн. Бирок таланттуу сүрөтчүнүн максаттары өтө бийик, ал эми чыгармасы чаташкан мээлер үчүн метафизикалык сыр бойдон калууда. Эч кандай айкындык, жөнөкөй чечимдер, так ойдун далили жок. Импасто* өздөштүрүлдү, бирок жаңы форманын пайда болушу үчүн жаңы композициялык чечимдер, жаңы маанилер пайда болушу керек. Сүрөтчү Кубатбек Жусубалиевдин “Күн автопортретин тартып бүтө элек” повестинен жаңы импульстарды таба алат.

*Импасто — бул живописте колдонулган ыкма, мында боёк беттин бир бөлүгүнө өтө калың катмарларда колдонулат, адатта щетка же боёк бычагынын соккуларын көрсөтүү үчүн калың шыбалат.

Кайра жаралуу. Кенеп, май боек, 95х98, 1972 

Тоо арасындагы капчыгайда үч аял жаңы туулган козунун тияк-биягын карап жатат. Сүрөттүн түсү күңүрт. Булуттуу асмандагы көк ачыктан муздак аба тарап, боз көк чалган тоолор көрүнөт. Ак элечек кийген каралжын сөлөкөттөрдөн жана бетин кар баскан жерден жылуулук тарап жаткандай. Аппак жүндүү кой менен жаңы туулган аппак козу жылуулук нурун чачып тургансыйт. Чоң-чоң түшүрүлгөн штрихтер аскалардын элесин берет. Асмандын, жердин, фигуралардын өзүнүн текстурасы бар. Үй жаныбарлары жылмакай, сындуу тартылган. Тоолор оюнчуктай, кудум театр сахнасындагы декорациядай көрүнөт.

Композиция курамы абдан шарттуу түрдө берилген. Бул мал чарбасынын күндөлүк чыныгы турмушу эмес — бул символ! Козунун туулушу — кайра жаралуу символу! Карандай суук жана ачкачылык баскан кыштын ортосунда жаңы жашоонун жаралышы. Бул апааттуу согуш жылдарындагы оор мезгилде жасаган энелердин жана аялдардын эрдиги… Эмне үчүн баарынын жүздөрү кара болуп берилген? Жеңишке жетет деген социалисттик реалисттик ишеним жокпу? Кубанууга себеп жокпу? Бул дагы деле мүмкүн экенине таң калыштыбы? Анан дагы, эмне үчүн окуя бийик тоолуу шарттын катаал шартында орун алган? Демек, бул жерде дагы башка бир чечмелөө болушу мүмкүн…

Өткөн кылымдын 1970-1980-жылдары 1916-жылдагы трагедия Кыргызстандын живописинде чагылдырылган. Сиз тыюу салынган тема жөнүндө айта аласыз, бирок аллегориялык түрдө, майда-чүйдөсүнө чейин кыйытып гана айтуу мүмкүн …. Ошондо баары түшүнүктүү болуп, ачыкка чыгат. Бул Кытайга кеткен жолдогу көчүү. Ал эми карала болуп берилген элдин жүзүндөгү так — элдин трагедиясы. Баарын жоготкондор койдун козусун тартып алышат. Бирок бул кайра жаралуу эмес! Жараткандын жаныбарынын да, үчилтиктин да ага эч кандай тиешеси жок. Бул биздин мифологиябыз! Бул сүргүндөгү адамдын кайра жаралышынын көрүнүшү! Баары кыйраганда, жашоого болгон сүйүү калат! Адамгерчилик калат!

Арноо, кенеп, май боек, 90х100, 1972 

Көркөм сүрөт бир түстүү гризайлга* окшош. Бирок көз аркылуу ар дайым жылуу жана муздак көлөкөлөрдү айырмалоого болот. Текстураны айырмалайт: асман үчүн – жылмакай жана жер үчүн — тикенек. Жер — горизонталдуу штрихтер, фигуралар — вертикалдуу. Жылаңач аялдардын денеси. Белгилүү фото сүрөттөрдө көрүнгөн позаларга окшоштору байкалат. Бир аял буттарын кайчылаштырып отурат. Экинчиси колунда баланы кармап турат, анын элеси сүрөткө батпай ашып турат. Карап туруу кыйын… Көпчүлүгүнүн ылдый жактары көрүнбөй тартылган сүрөттөр. Ылай менен шыбалганбы? Алар бир нерсени күтүп жатышкан өңдүү. Өлүмдү күтүп олтурушабы? …Жалпыланып берилген: бул кайда жана качан болгонун аныктоо мүмкүн эмес. Бул метафизикалык арнообу? Балким, бул жерде ар бир доор өзүн көрөт деген ишеним бар болуп жүрбөсүн? Же жүзүн буруп, эч нерсени көргүсү келбейт… Совет доорунда бул чыгарма, кыязы, фашисттик концлагердин курмандыгы болгон аялдарга арноо катары чечмеленсе керек. Бирок ал түздөн-түз эле ачык көрсөтсө болмок: аталышында же акырын четин чыгарып кыйытып. Бир жагына тикенектүү зым тартып койсо, жетиштүү болмок. Бирок автор эч нерсени тактабайт.

Холокосттун курмандыктарына урмат арналганбы? Бул тема ал күндөрү жабык тема болчу…. Балким, автор Улуу Ата Мекендик согушта күйөөсүн жоготкон бардык аялдарга арнагандыр? Өз теңин күтүп-күтүп көзү карыккан жаш келиндерге арналып жүрбөсүн?… Же болбосо, жалпысынан баарына арналышы да мүмкүнбү! Бардык мезгилдерде? Бирок андай болушу мүмкүн эмес! Бир сүрөттө андай болушу мүмкүн эмес. Ал эми ушундай мүнөттө буттарын кайчылаштырып олтурган аялды кандай түшүнсө болот – ушул эле бир көрүнүш аркылуу бир доор, стиль, карама-каршылыкты аныктай алат….

Сатар Айтиев Кыргызстандын көркөм искусствосуна чириген, бурмаланган, деформацияланган эстетикалык категорияларды түз эле киргизет. Эмне үчүн? Эмне үчүн дегенде ушундай мыкаачылыктан кийин күнгө ырахаттануу, сүйүүгө, келесоолукту, чыккынчылыкты кечирүүгө болбостугун көрсөтүү. Эч нерсе болбогондой жашап, искусствонун тарыхын изилдөөгө болбой тургандыгын көрсөткөн… Ирония үчүн кечириңиз, кокустан чыгып кетти… а эмнеге кокустан болмок эле! Сүрөтчү муну менен жашай албай, үмүтсүздүгүн кенепке кусуп чыгарып жатат. Ал эми жалпы адамзат … тескери бурулуп, эч нерсени көргүсү келбейт…

* Grisaille бир түстүү живописи болуп саналат. Сүрөт тартуу менен живопистин ортосундагы өткөөл байланыш.

Жаш кыргыздын портрети. Кенеп, май боек, 48х45, 1971

Кочкул жашыл фон, кара көйнөк, кара чач. Алар бир аз гана тону жана көлөкөсү менен айырмаланат. Шарттуу мейкиндик орой текстура менен белгиленген. Формалдуу түрдө алганда — бул кыргыздын сулуу, сымбаттуу, жумушчу же интеллигент жаш жигиттин портрети. Анан, албетте, аны азыркы учурдун эң курч проблемалары тынчсыздандырат. Бул коммунизмдин материалдык базасын куруучунун жаңыланган образы сыяктанат. Ал каардуу көрүнөт, бул 70-жылдары мода болгон, сезимтал эмес жана адепсиз пафосу жок, ашык сөз сүйлөбөй, өз ишин тынч аткарат. Болгону ошол. Бирок, жакшылап карасаңыз, сүрөтчү такыр башка нерсе жөнүндө портрет тартканы айкын болот. Бозоргон жүзү, бетинин кызгылт тартканы – соо адамдай көрүнбөйт, көздүн оюкчасында кара жылчыктар, көздөрү көрүнбөйт, анын кереги деле жоктой. Караңгыда сырдуу жылтыраган каректери. Бул – жашоо маңызына айланган шаардын жашоочусунун беткабы. Бул шаардын руханиятынын жетишсиздиги жана бул руханияттын жетишсиздигинин адамды өзүнө тарткан опурталдуу жагымдуулугу жөнүндө. Беткап коркутуп, таң калтыргысы келет. Ал эмне жөнүндо эскерткиси келет? Инсандын личносттук эки ажырымга бөлүнүүсү жөнүндөбү? Мына ушул жерде кыргыз фрейдизми, декаданс жана триллери. Толук түшүнбөстүк сонун көркөм чыгарманы ийгиликсиз экспериментке айлантат. Мындай чыгармаларга баа берүү үчүн республиканын көркөм өнөр искусствосунун подсознаниесин аңтарып чыгуу керек!

«Күн өзүнүн автопортретин тартып бүтө элек» фильминин эскизи. Картон, май боек, 52,4х60, 1970

ВГИКте кинорежиссер адистигин алган Сатар Айтиевдин көркөм ыкмасы тууралуу искусство таануучу Ольга Попова мындай деп жазат: “…чыгармачылык жолунун башталышында ал дагы эле кинорежиссерлордун тажрыйбасына таянып, ал үчүн эскиздерди жараткан. Кубатбек Жусубалиевдин “Күн автопортретин тартып бүтө элек” повестинин негизинде ишке ашпай калган тасма. Ал буга чейин эле сүрөттүү шарттуулуктун психологиясын, таза живописке болгон сүйүүсүн, түс композициясын мыкты уюштуруу үлгүсүн көрсөткөн”.

Шарттуу фон — жер, булуттуу асман, алыскы тоолор көрүнүп турат, же алар тумандын артында жашынган. Жалгыз боз үй же самандан жасалган алачыктар. Баштарына элечек кийген аялдардын шарттуу сөлөкөттөрү. Бири шарттуу түрдө колун шилтеп атат. Эскиздер келечектеги тасманын пластикасын, согуштун оор мезгилин түзөт. Театралдык шарттуулук бар экени көрүнөт. Повесттин өзү да, фильмдин эскиздери да такыр советтик маанайда эмес. СССРде өнүккөн социализмдин доорунда формасы боюнча каардуу берилген эки ачакей трагедиялык чыгармалар пайда болду. Бирок алар дайыма жарыкка, «оптимисттик трагедияга» кайрылышкан. Каралып жаткан иште эч кандай боштук жок жана бул окуяны да, эскиздерди да «советтик модернизмге» таандык кылууга мүмкүндүк берет. Өнүккөн социализмдин доорунда бул окуя кыжырдануу менен кабыл алынган, ал советтик чындыктын жагымсыз жактары боюнча спекуляция жасагандыгы үчүн айыпталган (алар дагы эле бир аз башкача позициядан айыпташат). Тасма бүтпөй, өнүгүү линиясы үзүлүп, адабият да, кино да модернизацияланбаган бойдон калган, ал эми Кыргызстандагы живопись чоң модернизация процессинде гүлдөп өнүктү.

Замандаштын портрети. 1971. Кенеп, май боек, 128х92

Менимче, кыргыз модернизми ушул портреттен башталат. Ал кезде мындай аталган эмес, балким, жеткиликтүү болгон эмес чыгар, бирок жаңы көрүнүштүн бардык белгилери көрүнүп турат. Муну социалисттик реализм деп айтууга болбойт. Кеп формада эмес, кеп -маанайда. Скептицизмдин деңгээли өсүүдө. Биринчи жолу эстетикалык категория катары “сулуу эмес” түшүнүгү бекитилип жатат. Балким, өзүн кыйын, күчтүү сезүүнү, даңктуу басып өткөн жолдун алдында өзүн жогору көрсөтүүнү, эбегейсиз келечекке карай бурулуш жасоону каалагандыктан болушу мүмкүн…

Бул маанилүү эмес. Модернисттик принцип пайда болду: суктануу, оптимизм жок, партияга, өкмөткө, элге жагууга умтулуу жок… Столдо бир киши отурат. Дээрлик бурчта. Жаман белги, бирок ага баары бир. Колдорун күл салгычтын жана бир тамекинин жанына койду. Өзү жалгыз, жанында бош отургуч. Калың кочкул күрөң пуловер кийип, кочкул жашыл кара түстүү эмеректин курчоосунда. Кара түстөрдүн атайылап жөнөкөйлөштүрүлгөн бир түстүү гаммасы: жашыл, күрөң, кара. Жалпак форма, текстура кооздугу жок көлөмдүү нерсеге ишарат кылат. Күл салгыч деталдуу берилген. Парадоксалдуу… Күл салгыч — бул компас, саат, рулеткабы? … Оюн! Мааниси бар оюн! Формалдуу приборлордун мааниси көрсөтүлгөн, алар акылы тайкы скептикти, жаш циникти, биздин замандашыбызды чагылдырат! Ачуу дарыдай болгон заманыбыздын баатыры. Оригиналдуу, өз алдынча жана эч кандай романтика жок! Билермандар үрөйү учуп кабыл алышты, бирок музейге коюшту, анткени атасынын эмгегин эске алышса керек. Кыргыздын эркелеринин (мажор) модернизми башталды! Мажорлордон пайда болгон модернизм — патриархтардын балдары! … Бул символ да, белги да, тирүү адам да. Ал эрксизден көрк берет. Сүрөтчү интуитивдик түрдө эң негизги нерсени тапты — модель өзүнүн позасы менен сулуу. Бул көрүнүштү убагында түшүнө алган адам бул позаны искусстводогу позиция катары түшүнгөн. Бул кооптуу – дагы бир аз убакыттан кийин мындай олуттуу көрүнгүсү келген оюн атайын ойлонуп жасалган, кызыксыз жүрүм-турумга айланат.

<= 9-ЧЫГАРЫЛЫШ                                                                              11 ЧЫГАРЫЛЫШ =>

Фонддун бардык жаңылыктары тууралуу телеграм каналында: 
Санжарбек Данияровдун коомдук фонду 
 Кызык болсо жазылыңыз.

Улуттук музейибиздин коллекциясынан Кыргызстандын сүрөтчүлөрүнүн чыгармалар жыйнагы менен искусство таануучу ГАМАЛ БӨКӨНБАЕВдин обзору аркылуу тааныштырууну улантабыз. Бул Айтиев Сатардын чыгармачылыгына арналган эки бөлүмдүн биринчи бөлүгү.

Сатар Айтиев (1945) — Кыргыз Республикасынын эмгек сиңирген сүрөтчүсү. Ал музейге ысымы коюлган белгилүү сүрөтчү Гапар Айтиевдин үй-бүлөсүндө туулган. Сатар Айтиев кино сүрөтчүсү катары мыкты билим алган (ВГИК – 1969). Негизинен станоктук живописте, портрет, тематикалык композиция, пейзаж, натюрморт жанрларында иштейт. Ж.Баласагын атындагы КУУнун химия факультетинин имаратынын фасадына түшүрүлгөн монументалдык эмгектин – “Агартуу” мозаикасынын да автору. 1968-жылдан берки көргөзмөлөрдүн катышуучусу.

Согуштун апофеозу. Диптих. 94×108.5; 94×108,5, 1985

Бул чыгарма тууралуу искусство таануучу Ольга Попова мындай деп жазат: «Анын (Сатар Айтиевдин) кайталангыс талантынын өнүгүүсүндөгү жаңы кадам – Улуу Ата Мекендик согуштагы Жеңиштин 40 жылдыгына карата жазылган «Согуштун апофеозу» диптихи (диптих – бул бир идея менен байланышкан эки картина). Бул диптихте сүрөтчү зор ынандыруу күчү менен аял темасы аркылуу согуштан баш тартууну көрсөтө алган… Эгерде «Ыр» сыяктуу картиналар өзүнүн үнү боюнча камералуу болсо, «Согуштун апофеозу» диптихи татаал социалдык мазмундагы симфониядай угулат. Ал эми бул жерде сүрөтчү теманы чечүүдө ар кандай баяндоочу иллюстрациядан баш тартып, аллегориянын тилине өтүп, конкреттүү образдын жардамы менен абстракттуу түшүнүктү билдирген. Өзгөчө пластикалык күч менен тартылган жылаңач аял фигуралары кандайдыр бир ритуалдык ээнбаштык алкагында сүрөттөлөт, анын табияты түстөрдүн жана текстуралык бороондордун полифониясынан жаралган мейкиндик чөйрөнүн динамикасы менен чечмеленет».

Диптихтин бир бөлүгүндө колдорун көкүрөгүнө коюп ыйлап жаткан жалгыз жылаңач аялдын сүрөтү тартылган. Диптихтин экинчи тарабында эки аял бар. Алардын бири колун өйдө көтөрүп, асманга карай умтулса, экинчиси – колун алсыз ишарат кылып ылдый түшүрөт. Тикенектүү жер, душмандай каардуу асман. Экспрессия! Кыйкырык! Эне кудайлар ач кыйкырык салууда! Жылаңачтык примитивдүү жырткыч кыйкырыкка уңулдаган үнү менен боздоп жаткандай…. Мүмкүн, бир убакта сүрөт чакырыктай көрүнгөндүр. Көндүм адаттарга каршы чакырык, баш аягы жок айланкөчөк жасалмалуулукка каршы чакырык, окуялардын жана көркөм дүйнөнүн көргөзмөлүү жасалмалуулугуна каршы чакырык. Бирок азыр мындай эстетикалык каршылыктарга, нааразычылыктарга көнүп калдык. Тема өтө акылдуу, өтө абстракттуу чагылдырылган! Акцияларга, спектаклдерге, инсталляцияларга көнүп калдык. Азыр бизге үчүнчү дүйнөлүк согуштун болушу да толук мүмкүндөй жана ал анчалык коркунучтуу эместей көрүнүп калды… Биз боорукердик касиетибизди жоготтук! Катарсистен коркобуз! Ыйлагандан тартынабыз. Сүрөтчүлөр байкоолорун таланттуу жана жандуу, конкреттүү, эмоционалдуу колдонууну билбей баратышат. Ал эми искусстводо: канчалык конкреттүү болсо, ошончолук эмоционалдуу болушу шарт, бирок бул реализмдин квинтэссенциясы! Мында реализм, конкреттүү тарых, конкреттүү адам жок. Конкреттүү бир кайгы, үрөй учурарлык, кыйкырык жок жана сүрөт эсепке айланып… философияга айланбай калган.

Ак-Талаанын наны. Кенеп, май боек, 71х90,7

Ак-Талаа району Кыргыз Республикасынын Нарын облусунда жайгашкан, өзүнө дарыя өрөөндөрүн жана тоо кыркаларынын капталдарын камтыйт. Салт боюнча кыргыздар нанды тандыр мешке бышырат. Көптөгөн вариациялар бар, ар бир аймактын өзүнүн салттары жана рецепттери бар. Автор Ак-Талаанын наны өзгөчө экенин көрдү! Аял колунда нан кармап турат. Экинчиси даярдануу менен алек. Жанында тандыр, кара түтүн чыккан меш. Айланасындагы мейкиндик шарттуу түрдө көрсөтүлгөн, ал шалбаа, адыр, короо болушу ыктымал. Жалпысынан алганда, ошол аймактагы сезим. Сүрөтчү аны кызыл, сары, кара деп көрөт. Сары — күн нуру! Кызыл тактар ​​- булуттан түшкөн көлөкө! Кара жана охра — дыйкандын эмгеги! Бийик тоонун абасы, тандырдын ысык илеби, түтүн жыты!

Сүрөтчү өз эмгеги менен эмнени айткысы келген? Модернист үчүн бул обу жок суроо. Сүрөтчү өзүнүн сезимдерин билдирип жатат жана ар кандай оозеки түшүндүрмөлөр бул жерде таптакыр орунсуз. Бул роман эмес, бул — сүрөт. Искусство таануучу Ольга Попова автордун көркөмдүк методу жөнүндө мындай деп жазат: “Эреже катары, бул сүрөтчүнүн картиналары сюжетсиз; алардын пафосу жана образдуу терендиги форманын экспрессивдүүлүгү менен өөрчүп жетилет”. Мындан артык айтууга мүмкүн эмес.

Бир гана нерсени кошууга болот: бул жерде эч кандай сыр, кызыкчылык, эч нерсе… адаттан тыш нерсе жок. Модернисттик абстракция … декоративдик панного айланганда дал ушундай болот. Жана ага эч кандай ойду камтыбаган, сулуу, оригиналдуу, таланттуу деген сыяктуу окшош аныктамаларды колдоно берсе болот! Бул өнүккөн социализм доорунун квинтэссенциясы: бийлик да каршы эмес, сүрөтчү да ыраазы. Эң негизгиси, кооздук менен бет келгенде жан дүйнөң толкундангандан башка эч нерсе болбойт!

Ой толгоо. Кенеп, май боек, 119,5х135, 1984

Композициянын ортосунда тулку бою менен аял турат, ал көрүүчүгө тике карайт. Аял эки колун көкүрөгүнө кайчылаштырып, суроолуу тиктейт. Ал үстүндө байыркы бабалар кийген жеңи чолок көйнөк ийген, башына бир байлам жоолук салынган. Көңүл чордону борбордон солго карай оойт. Бир аз арыраак жакта чапан, элечек кийген улгайган аял жанынан өтүп бараткан жигиттерге колун сунуп турат. Бул үй-бүлө очогу талкалангандыгы тууралуубу? Кудум эле “Жамиля” деген гениалдуу чыгармадагыдай! Бирин-экин гана карикатура тартылган. Каада-салттардын бузулушу жана балдардын патриархалдык үлгү боюнча жашоону каалабагандыгы жөнүндө го? «Бакайдын жайыты» деген гениалдуу тасмадай! Бирок көркөм сүрөт бул жөнүндө гана эмес — бул жалпысынан азыркы коомдун бытырандылыгы жөнүндө го?! А бирок бул жөнүндө да эмес! Бул дагы бир олуттуу, түшүндүрүүгө мүмкүн болбогон терең нерсе жөнүндө…. Улуттук кийимчен аял шаардык ток пейил көчөт балдарына кайрылып жатат. Так ортодогу — аял универсалдуу символ. Бул – тең салмактуулук, ага умтулуу керек… Бирок, ал дайыма эле ишке аша бербейт…. «Кайра куруунун» алдында республика белгисиздик кырдаалга кептелди. Мурункудай жашагың келбейт, бирок жаңыча да жашай албайсың. Анан ошол жылдардагы атмосферага сүңгүп киргенде, бул сүрөт ошол реалдуулуктун адекваттуу чагылышы экенин түшүнөсүң. Анын үстүнө белгисиздик абалы ушул күнгө чейин уланууда. Узак убакыттан бери эгемендүүлүгүбүздүн символу катары байыркы кыргыздар кийген улуттук кийимчен аял болуп келген. Эми ага эмгек миграциясы көйгөйү кошулду. Ошондон улам акыркы убакта эркектер кайда жөнөп жатканы айкын болду… Өткөн кылымдын 80-жылдарынын ортосунда жаралган живопистеги образдар бүгүнкү күндө да актуалдуу. Алар өз формасын тапкан жана өз алдынча жашоого ээ болгон символдор. Ырас, аларды өтө көп колдоно берсе, тирүү символдор карикатуралык штамптарга айланары анык.

Жайлоодо. Кенеп, май боек, 90х90, 1983

Кенеп төрт бурчтуу, түстөрү ачык түркүн түстүү, формалары абстракттуу, пасталуу сүрөт, отурган аялдын өзгөчө орду байкалат. Анын эмнени ойлогону маанилүү эмес. Баары бир жерге үйүлүп, баары аралашып калган: куураган чөп, боз үйдүн чети, кийиздер, көк асмандын бир үзүмү, асманда каптаган кара булут, кыялап жааган жамгыр. Жайлоого окшойбу? … Жаңы чыгармалар үчүн жаңы формалар керек. Автор стилди өзгөртүүгө аракет жасаганы байкалат, бирок эксперимент ийгиликсиз болуп, жаңы формалар эч нерсени баяндабайт. Эч нерсе жок, эч нерсе чогулган эмес, кайра ойлонулбаган, капаланганы байкалбайт, жаңы табылгасы да жок. Ооба! Сүрөтчү өз ишинде эркин! Бирок эркиндиктин экинчи тарабы да бар.

Чексиз эркиндик көңүлдү чөгөрүп, жашоонун маңызын жоготкондой сезимге чулгайт, ал бардыгын ээлеп алат да, башка эч нерсе маанилүү эместей сезилет. Эч кандай контекст, эч кандай идея, эч кандай маңызы жок — бир гана кереметтүү килем оюмунун сыйкырдуу, чексиз кооз, өзгөчө түстүү тактары ​​бар. Сүрөттүн конкреттүү аталышы бар, бирок жайлоодогу жашоо тууралуу болушу күмөн. Андагы образдар картина кандай шартта жаралганын чагылдырбаган окшойт… Бирок моюнга алуу керек: кээде бул абстракттуу абстракцияларда… түшүнүксүз, көзгө илешпеген нерсе болжолдонуп жаткандай сезиле берет! Убакыт жөнүндө, өзү жөнүндө, жайлоодогу жашоо жөнүндө.

Ыр. Кенеп. Май боек, 67х90, 1982

Кайсы бир жерде кепкачан, пальто кийген карыя туруп алып кыяк ойноп жатат. Анын жанында жерде кулактары узун тайган жатат. Ал киши бир буттуу, протези бар, балким Улуу Ата Мекендик согуштун майыбы болсо керек. Күзөтчү, аңчы, линиячы (обходчик) болушу мүмкүнбү? Аталышы сизди эпикалык, тарыхый же баатырдык маанайга түртөт! Бул Чыңгыз Айтматовдун гениалдуу аңгемелериндеги каарман! Дүйнөдөгү жалгыздык жөнүндөгү ырды ойнойт! 1980-жылы «Бороондуу бекет” (“Кылым карыткан бир күн”) романы жарык көргөн. Ал ошол замат укмуштуудай популярдуу болгон, анан ал албетте, сүрөтчүлөрдүн көңүлүн бурбай койгон жок. Чынгыз Айтматовдун каармандары иллюстраторлорду ар дайым эки ачакейлиги менен өзүнө тартып келген. Бирок бул сүрөттүн мүнөзү эч кимге окшобойт. Кыяк, тайган, протез аны өзгөчө оригиналдуу кылат. Сүрөтчү жалпыланган образды жараткан. Анын өзүнүн таанымал кол жазмасы, примитивдүү сүрөтү, тикенектүү текстурасы бар. Бирок бул жерде биз иллюстрацияны көрүп жатабыз. Биз бардык жерден улуттук адабияттын классикалык персонаждарын көрөбүз! Биз ошондой кабыл алабыз! Ал эми биз түпнуска сүрөттүн оригиналдуулугун четке кагабыз! Бул окуя Чыңгыз Айтматовдун биздин визуалдык маданиятыбызга канчалык таасир эткенин көрсөтөт. Модернист бул көз карандылыкты жеңүүгө аракет кылган экен, бирок анысы ийгиликсиз болуптур. Бул иш формада эмес экенин көрсөтүп турат. Иш болор-болбос кичинекей нерседе. Азыраак алгылыктуу жана бул Улуу жазуучунун Улуу чыгармасынын иллюстрациясы. Болгону — типтүү иллюстрация. Бул эң оригиналдуу эмес, станоктук эмес, сүрөтчүнүн оригиналдуу эмгеги.

Эстутум. Кенеп, май боек, 71х90, 1982

Кыз чөгөлөп олтурат, жанында ак боз ат туягын асманга карай чапчыйт. Ал кудум жер астынан пайда болгондой, астыңкы бөлүгү көрүнбөйт. А, кыязы, бул жалгыз бой шаардык кыздын кыялынын бир үзүрү. Ал жайкы сирень түстүү көйнөкчөн кара тору кыз. Баш кийими жок. Анын күйгүзүп агартылган модалуу чач жасалгасы бар… же ал боек сүрөтчүнүн палитрасыбы? Ал өзүнүн аң-сезиминин тереңдигине үңүлүп жаткандай алыска көз жиберет. Бул сүрөт сыр болуп саналат жана бир гана божомолдорду айтууга болот. Аталышына караганда, бул алыскы ата-бабаларды эскерүүбү? Окшошпойт… Түбөлүк архетиптер жөнүндөбү? Цивилизациянын конвенцияларынын артына катылган жылкынын алгачкы инстинкти жөнүндө? Эс-тутумда көп нерселер сакталган… Сенектик карылыктын алжыгандыгына айланды. Бирок бул тууралуу ачык айтууга мүмкүн эмес болчу жана зарылдыгы деле жок. Модернизм парадигмасында: сүрөт дайыма чечилбеген табышмак. Кыргыз сүрөт модернизминин негизги өкүлдөрү – Сатар Айтиевдин, Аман Асранкуловдун, Жамбул Жумабаевдин чыгармачылыгында дайыма сөз менен айтып жеткире алгыс нерселер бар. СССР учурунда алар сүрөттөрдөгү көрүнөр-көрүнбөс нерсенин барымтасында калган. Бул тек гана ишарат белги. Адаттан тыш текстурада, диссонанттык комбинацияларда, таң калычтуу каармандар.

Трио. Кыргызстан жаштары. Кенеп, май боек, 90х100. 1983

Бул теманын уландысы. Ал эми темасы обсессия, азгырык сыяктуу. Картина өткөн доордун окуялары менен байланыштырылган, бирок кандайдыр бир кызыктай… Тээ 1984-жылы өлкө Советтик Кыргызстандын, Коммунисттик партиясынын жана… Кыргызстан комсомолунун 60 жылдык юбилейин белгилемекчи болгон убакта! (1924-жыл -республиканын жана анын бардык күч структураларынын түзүлүшүнүн башталышынын жылы болуп «белгиленген»). Кеңири масштабдагы майрамдык салтанаттар, баяндамалар, тосттор, … эл чарбасынын жетишкендиктеринин көргөзмөсү жана, албетте, жаштар жөнүндө көрсөтүүгө тийиш эле. Сүрөтчүлөр жаңы, программалык камсыздоону тартуулашы керек болчу! Кандайдыр бир жалындуу, комсомолдук нерсени!

Эски нерселер тажатты. Эске салсак, Советтик Кыргызстандын, Коммунисттик партиянын жана Комсомолдун 50 жылдыгына карата «Замандаштын портрети» пайда болгон. Ал он жылдан кийин да — бул эмгек…. Тоо этегиндеги трио. Бир кыз темир ооз комуз чертсе, экинчиси кыяк чертет, ал эми үчүнчүсү… Колунда элдик урма аспап, жыгач чөйчөк же жез табак кармап тургансыйт. Карсылдак? Бул сурообу…. Сюжет боюнча баары туура, стили монументалдык-декоративдик, формасы боюнча улуттук. Кыздар каада-салттарды унутушпайт жана заманбап жашоону даңазалашат. Бирок сүрөттүн өзү!

Бул — кызык нерсе! Эстетикалык модалуу бүдөмүк моделдер, абстракттуу концерттик костюмдар. Ойлоп табылгандар: жер, асман, булуттар. Эркин импровизация, пасталуу техника, майда бүртүкчөлүү текстура жана примитивдүү сүрөт. Эмне үчүн бул жерде примитивизм бар? Кыймыл береби? Аныктыгын тастыктайбы? Демонстративдүү көрсөтүлгөн примитивизм. Чакырык таштайт! «Ооба, биз скифпиз! Ооба, биз — азиялыкпыз…” Эч кандай чыр-чатак жок. Ал болгон күндө да, бат эле тыйылып, патриархалдык тарбия көрүндү. Таланттуу искусство таануучу Ольга Попова сүрөтчүнүн «өзүнүн формалисттик концепциясына» ээ болуу укугу жөнүндө акылмандык менен жазган. Көрүүчүлөр: “Сүрөтчүнү аяш керек, ал бечара ушундай көрөт” деген чечим чыгарышкан. Бирок чоң сүрөтчүнүн чырды каалоосу эрксизден дагы бир чоңураак нерсенин башын кылтыйтты — азыркы жаштар примитивдүү!

Айтиев Сатар. Ыр (Кыргызстандын жаштары). Кенеп, май боек, 89,8х100,2, 1981

Бул чыгарма тууралуу белгилүү искусство таануучу Ольга Попова мындай деп жазат: «Сүрөтчү… адамдын образын өзүнүн микрокосмостук мыйзамдарына ылайык схемалык көлөмдүү интерпретацияланган белгиге, жабык мейкиндик-убакыттын ичиндеги элестүү жашоосу бар куурчакка чейин жөнөкөйлөштүргөн. С.Айтиевдин сырткы статикалык чыгармаларында ички кыймылдын сапаты, бүдөмүк кыялдардын кумарлыгы бар, бирок анык формулировкаланган сүрөт системасы байкалат. Кыздар элестүү микрокосмосто, талаада же дөбөдө, күрөң топурактуу жерде. Өйдөдө булут чулгаган асманда күн батып баратат. Алар учак менен ойноп, парадда жаттап алган фигураларды жасап олтурган өңдүү. Көйнөктөрдүн түстөрү сары, көк, жашыл, кызыл. Бул символдорбу? Балким, алар кечинде бирөөнү күтүп жаткандыр? Анан алар тоодон «белгисиз кыялдардын кумарына» толгон шарттуу белгилерди жиберишет. Гротесктуулук, театралдуулук — бул көптөгөн советтик искусство таануучулардын сенек жылдардагы советтик художниктердин эксперименттерине берген баасы. Искусстводо бечара жана өңдүү-түстүү каармандар пайда болот: элеттик Василий Шукшин, Виктория Токареванын шаардык эркелери, Эльдар Рязановдун, Георгий Данелиянын комедиялары жана башкалар… Бирок мындай учурда симпатия жаралбайт. Бечаралык бар, бирок боор толгоп жактыруу жок! Түрү суук куурчактар. Бул ансыз да социалдык искусстводогудай соцреализмдин үлгүлөрүн ачык эле мурдагыдан тереңирээк шылдыңдоо. Советтик Кыргызстандагы официалдуу концептуализм! Өкүнүчтүүсү, аты убагында аталбай калган. Аны «коркунучтуу социалисттик реализм» деп атоого болот. Семён Афанасьевич Чуйковдун 1916-жылдагы көтөрүлүш жөнүндөгү жаркыраган полотнолорундагыдай жүздөрүндөгү жана тулку боюндагы чыңалуу! … Бул Кыргызстандын жаштарыбы? Бул көрүнүш ошол бойдон изилденбеген жана түшүнүксүз бойдон калды.

Мотив. Кенеп, май боек, 40х60,9. 1978

Биздин бет маңдайыбызда ачык жашыл футболкачан белгисиз адамдын белине чейин тартылган портрети турат. Кебетеси арык жана алсыз көрүнөт, каруусу жок колдору шалпыйып түшүп турат. Кызаргансып турган өңү тескерисинче анын оорулуу экенинен кабар берет; башка планетадан келгендей чоочуркап караган жашыл каректери; башында эмне бар экени түшүнүксүз: чач жасалгабы же жоолукпу? Автор чыгарманы «мотив» деп атаган. Адатта ой толгоо болгону менен конкреттүү айта турган сөз жок болсо, ушинтип атап коюшат. Бул өспүрүмбү? Балким, шаардыктын портретиби? Асфальтталган кыргыз. Кызык жандык. Же жынысы, же улуту билинбейт. Шаар орой, жапайы көчмөндөрдүн тукумун шаардык назик жанга айландырып койгон. Ал тургай, «Кыйкырык» салганга алы жок. Кесек бүртүкчөлүү текстура, цементке аралаштырылган кырындылар жана жыгачтын таарындылары. Персонаж стерилдүү тазалыктан кийин пайда болот. Сүрөтчү ошол түрүн көрүп, таң калып, сүрөткө тартып алган. Ал өз доорунун идеяларына ылайык чечмелеп берген. Мындайлар азыр көп! Азыр алар башкача көрүнөт … бир аз жагымдуураак …. Азыраак орунду ээлегенге, өзгөчөлөнбөгөнгө, орун бошотуп бергенге көнгөн. А бирок ага да карабай көзгө жагымсыз көрүнөт. Ал эми бир аз “жиндираак” шаардыктарды сүйүш керек. «Алар көп кабаттуу үйлөрдү тургузуп, канализация, суу түтүктөрүн тартып киргизип, көчөлөрдү асфальттап, электр лампалары менен жарыктандырышкан. Анан баары даяр болгондон кийин, “шаар салыштырмалуу ыңгайлуу көрүнүшкө ээ болгондо … келгиндер келе баштады. Алар шаардыктар башкача адамдар, сен ишене ала тургандар эмес деп чечишти.. Андай эмес! Момун жана акылдуу шаардыктар сүйүүгө татыктуу. Ал эми картина азыркы жашоонун примитивдүүлүгү жөнүндө эмес — Достоевский баяндаган адамдардын жогорку рухийлиги жөнүндө. Булар экинчи муундагы шаардыктар жана алардын сулуулугу таптакыр башкача.

*”Кыйкырык” – норвегиялык экспрессионист сүрөтчү Эдвард Мунк тарабынан 1893-1910-жылдар аралыгында жараткан сүрөттөрдүн сериясы. Алар канга боелгон кызыл асманга жана өтө жалпыланган пейзаждык фонго каршы үмүтсүз кыйкырып жаткан адамдын фигурасын чагылдырышат.

Кеч. 90х100, 1979

1970-жылдардын аягында автордун палитрасында ачык түстөр пайда болгон: кызыл, сары, көк, жашыл. Бул эмне? Психологиялык жактан бул түшүнүктүү: декаданстын күңүрт палитрасы тажата баштайт, монохроматтык нуар чарчатат…. Сатар Айтиевдин атасы Гапар Айтиевдин атактуу пейзаждарында абстракттуу үстү менен чыныгы түбү гармониялуу айкалышкан. Бул контраст кыргыз пейзажынын өзгөчөлүгүнө айланат. Уулунун чыгармаларында бул жемиштүү линия уланат, бирок башкача. Жогорудагы реалдуу асманды бүдөмүк эске салган ала-түстүү оймо-чийме. Төмөн жактагы тоолор менен жер да шарттуу түрдө тартылган. Бул жерде баардыгы болушу мүмкүн. Бул таштардан жана кумдан куралган катуу текстура. Бул чопо, булгаары, калың кездемеден тигилген халаттар. Башы туманга чулганган өркөчтүү желмогуз. Гротеск жана театралдуулук… Асан-үсөндүн бардык түстөрүнөн куралган ак жарык артка чегинүүдө. Бирок бул анилиндик «светофор» батып бараткан күндүн нурларына тап-такыр окшошпойт. Мындай болбойт. Кыязы, бул түнкү шаардын асан-үсөн жарыктары. Алар жаратылышка, тоолорго карай агылат. Ал эми азыркы ала кийиз — бул неон белгилеринин ала-була кооз оюнчугу. Муну буга чейин эч ким жасай элек эле! Түнкү шаардын байыркы жасалгасы менен жарык үлгүсүн эч ким салыштырган эмес. Сол жакта жалгыз таш турат, композициялык мыйзамдарга ылайык, ал ортодо, негизги болуп калат. Ал абдан кичинекей жана жалгыз, жашынып калган же адашып кеткен, эңкейишке жөлөнүп алып үн чыгарбай ыйлап турат…

Портрет. Кенеп, май боек, 60х47, 1978

Эки кыз, курбулар, эже-сиңдилер, табышмактуу түрдө караңгыдан чыга калгандай көрүнөт. Бир тутам коюу кара чачтары араң байкалат. Окшош көйнөктөр — изумруд жашыл жана көп-көк. Бири кубарыңкы, бири кара тору, экөө тең кыялкеч, дүйнөгө көз карашы да бирдей көрүнөт. Алардын чоочугансып караган көздөрүнүн нуру карангыда чагылышып көрүнөт…. Сол тарапка карай көзгө араң илешкен кыймыл. Сол тарабындагы ордунан обдула карманып турат, ал эми оң жактагысы алдыга жылып, бүт мейкиндикти ээлеп калды. Кыздар жеңил бийлегенсип, өздөрүнө бирөө жарым көңүл бурса деп кыз кыялын көрсөтүп жаткандай. Кандай таасирдүү жана назик алсыздык. Ал эми иштин негизги огу — алардын ортосундагы ушул туруксуз диагоналды көрсөтүп турат. Неге? Негизи эле ал эмне үчүн портрет деп аталган? Кош портрет? Же бул бирөөнүн эки аспектисиби? Театралдык маскаларбы? Бул жерде эч кандай трагедия да, комедия да жок. Бул бир эле нерсе! … Ольга Попова: «Бул дүйнө музыкалык кутулардын жана Щелкунчиктердин дүйнөсүнө жакын…» — деп туура белгилеген. Бул оюнчук, ойдон чыгарылган дүйнө, трагедия да, комедия да жок. Күчтүү сезимсиз, таттуу илхамсыз. Ишараат менен түшүндүрүү мезгили. Уурдалган чындыктын сенек доору. Романтикалык, ажайып сулуу, оригиналдуу көрүнгөн бир нерселер. Бирок туруксуздар реалдуу эмес, айырмалангыс болуп, жамааттык иш-аракеттердин кең, бөтөн, түшүнүксүз дүйнөсүнө сиңип кетиши керек.

Ак-Талаа. Картон, май боек, 60,5х83, 1975

Ак-Талаа — Нарын облусунун түштүк-батыш бөлүгүндөгү аймак, дарыя өрөөндөрүн, тоо кыркаларынын капталдарын камтыйт… Автор өзүнүн табылга ыкмасын ырааттуу иштеп чыккан. Анын кол жазмасы дароо эле таанылат. Пасталуу техникасы физикалык сезимге жетүүгө мүмкүндүк берет: асман, булуттар, тоолор. Ашыкча эч нерсе жок — негизги түстүү текстура! Кыргыз пуантилизми*! Чекит абдан чоң болгондуктан, өзү эле оюудай болуп көрүнөт. Колорити көзгө жетишерлик, токтоо көрүнөт. Чыныгы сезим аскетизм аркылуу ишке ашат: эң жөнөкөй формалардын так катышы. Автор аны тайманбай жөнөкөйлөштүрүп көргөзө алган. Чакырык сыяктуу угулат! Өнүгүү татаалдашууда эмес, жөнөкөйлөштүрүүдө.

Жөнөкөй форманы жандандыруу оңой. Жаңы жашоого болгон каалоосу канааттандырылат. Тоолор аппликацияга окшош эмес — алар табигый майлуу боёк аппликация! Табигый көгүш түс табигый калыңдыгынан бир аз кыйыр түрдө — ​​талаанын ысыгын жана муздак тоо көлүн карап тургандай. Жаңы деңгээлдин шарттуулугу! Эч кандай шарттуулук байкалбаган улуттук көрүнүштөр! Асман – бул килем, ала кийиз, бул — рух! Тоо пейзажы – бул оюн жана тиричилик, бул чопо оюнчуктар, булгаарыдан жасалган идиштер. Артка! Табити жок, алгачкы жаралган живописке карай! Ал легенда ааламы кандай кыймылдаарын көрсөтөт! Үйүп салуу, аралаштыруу, кайнатуу. Асман менен тоонун, суу менен жердин айкалышы – элдик оймо-чиймелер ушинтип жаралат. Эми эч нерсени тактап отуруунун кереги жок: мифтин жаралышы — көрүүчүнүн ой чабытында камтылган!

* Пуантилизм — 1885-жылы Францияда пайда болгон неоимпрессионисттик живопистин стилистикалык багыты, ал регулярдуу, чекиттер же тик бурчтуу формадагы өзүнчө штрихтер менен жазуу ыкмасына негизделген. Ал оптикалык эффект үчүн түстөрдүн физикалык аралашуусунан баш тартуу менен мүнөздөлөт, көрүүчүнүн көзүнүн торчосунда «аралашуу» дегенди билдирет.

Күмүш түскө бөлөнгөн Ысык-Көл. Кенеп, май боек, 66х44,5, 1972

Жаш сүрөтчү улуттук табияттын метафизикасын ачыкка чыгаргысы келет жана ашыкча, өткөөл нерселерди ырааттуу түрдө жок кылат да, көлдү, тоолорду, асманды гана калтырат. Ал салттуу живопистин бардык баналдуу сезилген ыкмаларынан баш тартып, дайыма идеалдуу абстракция болуп саналган текстура деңгээлине түшөт. Жашоонун көркөм имитациясы алыс кетсин! Жашасын ыйык примитивдүү жана сүйлөөчү боёк! Модернист майлуу боёк өзүнүн күмүш түстүү текстурасы жана жаркыраган заты менен кызыктуу таасир калтыра аларын далилдегиси келет. Кызыктуу метафизиканы көргөзгүсү келет! Жана анысы ийгиликтүү ишке ашат! Башка толкундарды, башка эңкейиштерди, дагы бир тереңдикти көрсөтүүгө болот. Жаш сүрөтчү өзүнүн чыгармачылык ыкмасын тапкан. Сюжеттик реализмдин ордуна – абстракционизм орун алган. Деталдардын ордуна — мыкаачылыктын (брутализмдин) микрокосмосу. Трафарет оюмдарынын ордуна – улуттук жыртык ритмде, геометриянын жоктугунда, кийиздин жапайы элементинде, жээктери бекитилбегенде…. Visual Revolution! Шаардык интеллигенция мындай живописти өз алдынча, «башкача», расмий эмес, социалисттик реалисттик калп эмес, ашынган каприз катары кабыл алышкан. Чыныгы жашоонун нукура элементи катары, бүгүн азаптуу жана эртеңки келечектүү. 70-жылдардагы Советтик Кыргызстанда кереметтер доору уланууда!

Гапар Айтиев. Жаркыраган көл. 1960

Айтиев Сатар. Академик М.П.Адышевдин портрети. Кенеп, май боек, 94,5х75, 1975-1976

Муса Мирзапаязович Адышев (1915-1979) – геология-минералогия илимдеринин доктору (1969), профессор (1971), Кыргыз ССР Илимдер академиясынын Геология институтунун директору (1953-1975), Президиумунун мүчөсү (1957-1979), андан кийин Илимдер академиясынын президенти (1978), Кыргыз ССР Жогорку Советинин депутаты (1975-1979) болгон… 1950-жылдардын ортосунан тартып Советтик Кыргызстандын жаңы интеллигенциясынын калыптанышы башталган. 1960-1970-жылдары Кыргызстандын сүрөтчүлөрү сүрөт жана скульптуралык портреттердин масштабдуу циклин түзүшкөн. Мына ушунун аркасында Советтик Кыргызстандын сүрөт искусствосунда көрүнүктүү инсандар, күчтүү жана таланттуу эң сонун дүйнө пайда болгон. 1975-жылы Т.Садыков «Академик Муса Адышев» деген керемет скульптураны жаратат. Ал эми 1979-жылы академиктин өзгөчө портрети Сатар Айтиевдин атасы Гапар Айтиев тарабынан тартылган… Кыргыз модернисттеринин эмгектери социалисттик реалисттик портреттердин циклин байытып, ар түрдүүлүктү жана тереңдикти тартуулайт. Белгисиздиктер жана парадокстор! Бул картинада партия менен элге берилген илимпоздор биздин өлкөдө кандай бааланып жаткандыгы, аларга сыйлыктар, кызматтар кандайча берилип жаткандыгы жөнүндө эмес. Бул өзүнө-өзү корстон болгондук жөнүндө, жада калса аскеттик жумушчулар жөнүндө да эмес. Бул модернист сүрөтчүнүн илимди чагылдырышы. Эч нерсе жок, жарык бетин, колун гана камтыйт. Кара костюм, көйнөк, галстук. Майлуу боёктордун геологиялык түзүлүшү жаркырап чагылышып турат. Мастихин менен кесилип тартылган көздөрүнүн портреттеги окшоштугу байкалат. Манжаларында эч ким таба албас сырдуу формула жашынгандай. Сыягы, столдун сызыгы көрсөтүлгөн. Же ошондой көрүнөбү? Эгер сиз фигуранын сол жагындагы жаркыраган субстанцияга көпкө карасаңыз, сиз түбөлүк материянын башаламандыгын жана дүйнөлүк рухтун эркин кучагында каласыз жана караңгыда тааныш жүздөрү пайда боло баштайт…

<= 8-ЧЫГАРЫЛЫШ                                                                                                       10-ЧЫГАРЫЛЫШ=>

Фонддун бардык жаңылыктары тууралуу телеграм каналында: 
Санжарбек Данияровдун коомдук фонду 
 Кызык болсо жазылыңыз.