Төмөндө басылып жаткан эки кат – доордун ачык документи. Көрүнүп тургандай, каттардын авторлору биздин тарыхта маанилүү из калтырган адамдар.
Документ формасы жана мазмуну боюнча — Ленинге кат жана Г. Бройдонун атына кошулган кат – биздин оюбузча, эпистолярдык жанрдын жаркын үлгүсү, кыска, так, түшүнүктүү, конкреттүү, чынчыл жана орточо эмоционалдык, бүтүндөй адамдардын өлүмүнүн коркунучу жөнүндө чындыкты чагылдырган, ошол эле учурда, улуттук жана жеке ар-намыс сезимдерине толгон кат болуп эсептелет. Каттар орус тилинде жазылган.
Катка кол койгондордун кимиси аны жазганын азырынча билбейбиз.
Беш адамдын сүрөттөрүн жарыялайбыз. Калган бешөөнүн сүрөттөрүн алсак кубанычта болоор элек.
Балким, окурмандардын бири табат?
1916-жылдагы кайгылуу окуялар башаламандыкка жана Семиречье кыргыздарынын Кытайга аргасыз көчүп кетишине алып келген, ал жерде эч ким качкындарды күткөн эмес жана чет жерде болуу алар үчүн жаңы сыноолорго айланган. Өткөөлдөр аркылуу өтүү, адамдардын өлүмү, мүлкүн жоготуу, жакырчылык жана ачкачылыкка карабастан, эл өз жерине кайтууга умтулушту. Акырындык менен кайтып келүү процесси Россия империясындагы февраль буржуазиялык революциясынан, падышанын бийликтен кетишинен жана Убактылуу өкмөттүн бийликке келишинен кийин башталган.
Бирок, мурда кыргыздар жашаган жерде алар үчүн эч нерсе жакшы жакка өзгөргөн эмес, жерлер дагы эле келгиндердин колунда, бүт мүлкү аларды өз жеринен кууп чыккандардын колунда, көпчүлүк негизгиси, кайтып келгендер үчүн коопсуздук камсыз кылынган эмес. Кырдаал 1917-жылдагы Октябрь революциясынан кийин гана, тагыраак айтканда 1920-жылга чейин гана өзгөрө баштады жана кескин бурулуш дароо эле болгон жок. Бир катар аракеттердин натыйжасында адилеттүүлүк калыбына келтирилген, алардын катарында бул каттар чоң роль ойногон.
————————————
Төмөндөгү текст алгач жыйнакта жарыяланган:
Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. Жетiсу-Ыстықкөл қасiретi: 1916-1920 жж.: (құжаттар мен материалдар жинағы). Жетисуу-Ысык-Көл трагедиясы: 1916-1920: (Документтер жана материалдар жыйнагы). 2-том / Жалпы редакциясы проф. М.Койгелдиев. — Алматы: Эл-шежире. 2009 -352 б.б. № 157 жана 158 документтер 495-506-бб. АПРК. Ф.666. On. 1. Д. 114. Б. 2 — 12. Көчүрмө
Бактыга жараша, биз Орусиянын архивинде түпнускасын таба алдык, архивдик маалыматтар:
РГАСПИ Ф.2, Оп. 1 Д. 14 118, Л. 1-7
Г.И. Бройдонун атына жазылган коштомо кат. Көрүүү же жүктөп алуу
В.И. Ленинге кат. Көрүү же жүктөп алуу
Каттардын текстин окуп чыккандан кийин, окуялардын мындан аркы жүрүшү менен таанышууну сунуштайбыз.
Шилтеме басылманын аягында.
Г. И. БРОЙДОНУН АТЫНА ЖАЗЫЛГАН КОШТОМО КАТТЫН ТЕКСТИ
1-май, 1920-жыл
Кымбаттуу жолдош Бройдо!
Биз, Семиреченск облусунун кыргыздарынын өкүлдөрү, жолдош Ленинге тиркелген КАЙРЫЛУУНУ тапшырууну суранабыз.
Бул кайрылууда биз падышалык кулдардын бийлиги тарабынан кысымга алынган жана революцияны дагы деле алып келе элек кыргыз элинин кайгылуу абалын жана азаптарын баяндап жатабыз. Кымбаттуу жолдош, биз Сиздин өзүӊүзгө гана кайрылып жатабыз, анткени Сизге элибиздин керектөөлөрү жакын жана түшүнүктүү экендигин билебиз, анткени жеке бийлик учурунда эле, Сиз жалгыз биздин кызыкчылыктарыбызды тайманбастык жана чеберчилик менен коргоого турганыӊызды эстейбиз. Орус бийлиги тарабынан уюштурулган 1916-жылдагы кандуу окуядан кийин, падышалык аткаминерлер Сиздин айыптоо сөздөрүӊүздөн коркуп, Семиречьеде Сизди жок кылуу үчүн Сизди аскерге айдап жиберишкен. Сиз бул адамдарды мурдагыдан да катуу кулдукка алуу үчүн, аларды корголбогон адамдардын колунан курал-жарактарды алып кетүү керектигин ачык эле айтканыңыз, Сиз Семиречье дыйкандарынын бизди кысымга алган куралсыздандыруу жөнүндө айтканыңыз, эсибизде. Эми Сиз дагы бир жолу биздин атыбыздан жана орус революциясынын лидери Жолдош Лениндин атынан сүйлөп, Россия Социалисттик Республикасынын Жогорку бийлигине кыргыз пролетариатынын башына түшкөн кыйынчылыктар жана муктаждыктар жөнүндө эскертип коюңуз.
Семиреченск облусунун кыргыздарынын өкүлдөрү:
Жунус Баижанов, Эшенаалы Арабаев, Ысак Шайбеков ( бул кол кирилл ариби менен коюлган — АД), Самүдүн Шабданов, Дөөткул Шигаев, Атыкан Тезекбаев, Султангазы Сраилов, Кашымбек Түмөнбаев, Гайбылда Алматаев жана Лагир Янсанчин
В.И. ЛЕНИНДИН АТЫНА ЖАЗЫЛГАН КАТТЫН ТЕКСТИ
1-май, 1920-жыл
Орус революциясынын лидери, жолдош Ленинге
Семиреченск областынын Пржевальск, Нарын, Токмок жана Пишпек уездеринин жарандарынан: Жунус Байжанов, Эшенали Арабаев, Исак Шайбеков, Исаметдин Шабданов, Дауткул Шигаев, Атахан Тезекбаев, Султангазы Сраилов, Кашымбек Тумебаев, Гайбылда Алматаев жана Лагир Янсанчинден.
КАЙРЫЛУУ
Кымбаттуу жолдош Ленин!
Иштин жагдайлары жана биздин өтүнүчүбүз төмөнкүдөн турат:
—I—
Эгер кимдир бирөө, бизге Семиреченск облусунун кыргыздары класстык революциянын [жетишкендиги катары] эркиндик менен пайдаланабы, деген суроо берсе, анда биз эркиндикти пайдаланбайбыз деп жооп беребиз, анткени ал бизде жок. Мунун себептери жана негиздери төмөнкү жагдайлар.
-II-
Семиреченск областынын, айрыкча Пржевальск жана Пишпек уездеринин кыргыздары, 1895-жылдан бери жер боюнча өтө кысылышкан жана кысымга алынган, анткени биздин сугарылган кара топурактуу түшүмдүү жерлерибизди келгиндер башкармалыгы тарабынан нукура жырткычтык менен жок келгиндердин участогу катары кесилип алынган жана Россиядан бийлик тарабынан чакырылган дыйкандарды отурукташтырган. Ушундан улам, Өкмөткө жана Башчыларга өз нааразычылыгын билдирүү менен, 1910 жана 1911-жылдары биздин кыргыздар Кытай чек араларына көчүп кете башташкан. Ошол мезгилдеги бийликтегилер биздин кыргыздарга волосто мектептер ачууга уруксат бербегендигине жана керек болсо, окутуу алар тарабынан каржыланат деп ойлоого дагы мүмкүн болбогондугуна нааразычылыгын билдиришкен, анткени ошол убакта бийлик атайылап элди караңгылыкта жана сабатсыздыкта кармоого, алардын үстүнөн кордоо жана кысым көрсөтүүнү жүргүзүүгө күч жумшаганды аябастан аракет кылышкан.
—III—
Жогоруда айтылгандарга кошумча, 1916-жылы кыргыздар согуш үчүн аттар, боз үйлөр, каптар жана башка зарыл каражаттар менен жардам беришсе дагы фронттогу жумушка жөнөтүү үчүн 19-43 курактагы кыргыздар мобилизацияланган. Кыргыздарды жумушка кой катары айдашкан жана алар муну көтөрө алышкан жок, натыйжада жумушчу козголоӊдор болуп, алардын көпчүлүгү Кытайдын чек арасына качышып, жерлерин жана үйлөрүн таштап кетишкен. Кытай чек арасында алардын малдары калбай калгандыктан, өз балдары менен аялдарын сатууга аргасыз болушкан. Алардын көпчүлүгү Россияда эркиндик жарыялагандан кийин жөө жана жылаңайлак кайтып келишкен. Жолдо аларды орус дыйкандары тосуп алышкан жана көпчүлүгүн өлтүрүшкөн, бирок биздин кыргыздар мындайдын алдында токтоп калбастан, өз мекенине кайтып келүүгө аракет кылышкан.
-IV-
Орус дыйкандары кыргыздарга буудай менен унду сатпай коюшту, ал эми бизде аларды сатып алууга акчабыз жок болчу. Убактылуу өкмөт бизге анча деле кам көрүп жана жардам берген жок. Ушунун натыйжасында, бизде ачарчылык жана ачкачылык оорусу пайда болгон жана кыргыздар катары менен өлө баштаган, ал эми дыйкандар болсо ачууланган тааныш кыргыздарга кол салышкан, аларды аӊдышкан, биринчи ыӊгайлуу учурда өлтүрүшкөн. Ошентип, биз дүйнөдө боло турган эң бактысыз кырсыкка кабылдык.
-V-
Биз кыйынчылык абалдан кутулууну каалап, кандайдыр бир жол издей баштадык. Дал ошол мезгилде Совет бийлиги пайда болду. Бирок мындан дагы биздин кыргыздар жеңилдей алган жок жана баарынан мурда, аларга каршы катуу мурункудан дагы начар өзгөчө күчтүү куугунтук башталды. Бул Совет бийлигинин башында анын атын колдонуп, кордогон кээ бир кара инсандар пайда болгону менен байланыштуу. Кызыл Армия пайда болуп, ага эң кара теги жана сапаты менен адамдар киришти, алар адамдарды аябагандай ырайымсыз түрдө тоношуп, өлтүрө башташты, Кызыл Армиянын башчылары кыргыздардын эң акылдуу жана ардактуу адамдарын өлтүрүштү. Ошентип, 1918-жылы Токмокто Павлов деген бир адам тарабынан Дүр Саурымбаев жана Хамра Исраилов жетектеген 11 кыргыз өлтүрүлгөн. Ошол эле Павлов тарабынан 1918-жылы Пржевальск шаарына отряд менен кетип бараткан учурда, бир нече кыргыз өлтүрүлгөн, тактап айтканда: Исакали Алматаев тогуз адам менен өлтүрүлгөн. Нарында Харин деген адам тарабынан Чолук Курманходжаев жана Асранкул Тыныстанов жетектеген 8 (сегиз) кыргыз өлтүрүлгөн. Июнь айында Верныйга бараткан отрядынан 20 кыргыз өлтүрүлгөн. Натыйжада, көптөгөн кыргыздар аялдары менен балдарын таштап Турпанга (Кытайдын ээлиги) качып кетишкен. 1919-жылы июлда Токмокто Исмаил Сулайманов жана Муса Утегенов өлтүрүлгөн. Кочкор жеринде Токмок уездинин эки кыргызы өлтүрүлгөн. 1920-жылы Пржевальский уездинин Байсаурун жергесинде көз карансыздыкты алууну каалаган эки кыргыз өлтүрүлгөн. 1919-жылы августта Кочкор жергесинде жана Токмоктун тегерегинде жашаган, 15 жаштан 60 жашка чейинки кыргыздарды чогултушкан жана буудай оруп-жыйноого мажбур кылышкан, [натыйжада], кыргыздардын өзүлөрүнүн чөбү жана буудайы чабылбай калган, анткени чөп толугу менен кургап калган, ал эми буудай менен арпанын кулактары жулунуп жана жерге жыгылып калган. Бирок, ушул кезге чейин сансыз киши өлтүрүүлөр уланып жатат, алардын бардыгын тизмектеп берүү мүмкүн эмес.
-VI-
1919-жыл келип, ушул мезгилдин ичинде биз бардыгыбыз мүлкүбүз жөнүндө кам көргөн жокпуз, тескерисинче, өмүрүбүздү кантип сактап калууну ойлонуп, ошол эле учурда башкалар менен бирдей жашоо өткөрүүнү ойлогон жокпуз. Биз бардык жерге жана адырга сакчыларды койдук, ал эми эгерде орустун башы көрүнсө, анда кыргыздар жер астындагы чуңкурларга жашынып, аялдар менен кыздар аларды карап турганда жийиркеничтүү жана аянычтуу болушу [үчүн] жыртыктарга кийинишип, жүздөрүн жана баштарын жаап, күл жана жер менен шыбашкан. Айылга келген орустар жаккан нерселеринин бардыгын үйлөрүнө алып кетишкен. Шаарга барып, арызданууну кыргыздар ойлоно алышкан жок. Алар көз жашын төгүшүп, тагдырын каргашып, үйдө отурушкан.
-VII-
Мына ошентип, биз баарына белгилүү болгон 8-аймактык съездге чейин жетип жашадык. 1920-жылдын февраль айында, Сазановка айылына жакын жерде көз карансыздыкты алууну көздөгөн эки кыргыз орус дыйкандар тарабынан өлтүрүлгөн. 8-съезден кийин, кыргыздар 1916-жылга чейин эски жерлерин жана ордуларын басып алууга аракет кылышкан, бирок бардык жакшы түшүмдүү жерлерди аларды бошотууга макул болбогон орус жолдоштор ээлеп алышкан. Биздин кыргыздар азыр кардын жанында жана кардын ортосунда жашашат, сууктан калтырашып, өзгөчө күчтү жана жаратылыштын жазасын каргашып, кар менен күрөшүүнү жүргүзүшөт. Кыргыздарда жеткиликтүү боз үйлөр жок, ал эми алардын көпчүлүгүндө үйлөрдү курууга жер жок. Ушул убакка чейин, Ташкенден бизге келген кыргызстандык качкындарды уюштуруу үчүн Өзгөчө Комиссия келип, орус дыйкандарына 1916-жылга «чейин» [жана] кийин басып алган жерлерин бошотуп берүү керектиги жарыялаган. Орустар буга эч кандай көңүл бурушкан жок, ошондо биз Ташкенге кеткенибизде, алар жерди айдоонун жүрүшүн толук улантышып жатышты.
-VIII-
Ошол эле учурда, өзгөчө, биз төмөнкүлөр жөнүндө кабарлайбыз: Туркомиссиянын борбордон Ташкентке келиши, биздин кыргыздар үчүн мурунку жашоолоруна салыштырмалуу бир топ жеңил жана тынч болуп калды. Эми алар бул дүйнөдө жашап, жаныңды сактап калсаӊ болот экен деп ойлоно башташты. Эгер Туркомиссия болбогондо, анда орус дыйкандар биздин кыргыздар менен качкындарды аягына чейин кырып өлтүрүп ташташмак.
-IX-
Жогоруда айтылгандардын негизинде Сизден улуу урматтуу жолдош Ленин төмөнкүлөрдү суранабыз:
- Мектеп курагындагы кыргыз балдарынын милдеттүү жалпы билим алуусу тууралуу буйрук чыгаруу.
- Адамзаттын маданият [ы] менен [таанышуу] үчүн зарыл болгон учурда мектептер жана училищелер үчүн имараттарды курууну баштоо.
- Ушул 1920-жылы, адегенде түпкүлүктүү элдерге, ал эми калган жерлерди, мүмкүн болушунча жана акырындык менен калгандарга бөлүп берүү үчүн инженерлерди дароо иш сапарга жиберүү.
- Аскер кызматына жарактуу кыргыз эркек балдарды аскерге, аскер кызматына кабыл алуу; аларды эне тилинде окутуу, аларга мугалимдер жана инструкторлорду Ташкенттеги аскердик курстардын [окутуусун] аяктаган кыргыздардан дайындоо.
- Биздин кыргыздардын отурукташтыруусун жүргүзүү.
- 1920-жылдан баштап, кыргыздардын мал чарбасында жана айыл-чарба эмгектеринде өндүрүмдүүлүктүн деңгээлин жогорулатууга жардам берүү жана көмөктөшүү.
- Биздин кыргыз жерлери Түркестан аймагында мал багуу үчүн эң ыңгайлуу жана эң бай, ошондуктан мурунку чыгымдарды жана зыян келтирүүлөрдү толуктоо жана анын түшүмдүүлүгүн көбөйтүү үчүн жана түйүлдүккө Кытайдан койлорду, жылкыларды жана уйларды сатып алуу керек, аларда азыр ошол эле салыштырмалуу арзан баада бар. Алсак, мисалы, ар бир койду советтик акча менен 6000 рублга сатып алса болот.
- Жер айдоо үчүн бизге ар кандай айыл-чарба шаймандары керек, атап айтканда: соко, кетмендер, күрөк, тырмак, орок, үрөн себүүчү, оромчу, чалгы, чалгычы жана башка. Эч бир кыргыз волостунда бир сокону дагы табуу кыйын, анткени кыргыздар качкан кезде анын баары жоголгон же жок кылышкан; жерди жөнөкөй примитивдүү жол менен айдоо мүмкүн эмес, анткени, айыл-чарба шаймандарынан тышкары, бизде жок айыл-чарба малы да талап кылынат.
- Бардык окуу куралдары ушул айдын сентябрына чейин тапшырылгандай болушу керек, алиппе, химия, жаратылыш таануу ж.б.у.с. биздин эне тилибизде даярдалышы керек.
- Биздин жашоо-турмушубуздун жана чарбабыздын деңгээлин жогорулатуу үчүн, Пржевальский, Нарын, Токмок жана Пишпек уездеринде апийим сепкенге уруксат бериңиз. Ушундан улам, эл эки жылдын ичинде байып кетишүүсүнө эч кандай шек жок болмок.
- Өзгөчө кырдаалдар боюнча атайын күч жана ыйгарым укук берүү жана ушул убакка чейин Кытай чөлдөрүндө жашаган жана жакырчылыгынан улам Мекенине кайтып келе албаган кыргыз качкындарын жайгаштыруу үчүн Өзгөчө Комиссияга жетиштүү акча каражатын берүү.
- Пекин жана Үрүмчү шаарларындагы Кытай Өкмөтүнө телеграмма жөнөтүү, Өзгөчө Комиссияга ар тараптуу жардам көрсөтүү, [анткен себеби] эгер бул маселе боюнча Кытай өкмөтү толук жардам берүүдөн жана көңүл буруудан баш тартса, анда биздин кыргыздарды [үчүнчү жактарга] сатылган табуу кыйынга турат.
- Кытайдан кайтып келген кыргыз качкындарга мурдагы өз ордуларын жана жерлерин алуу укугу берилиши керек жана орус бийлигин аларды падышалык режимдин учурунан бери ачууланган дыйкандардан коргоону милдеттендирүү.
- Семиреченск областындагы жергиликтүү тургундардан – орустардан турган кызыл армияны башка жерлерге которуу, аларды жергиликтүү тургундардын тынчтыгы жана бейпилдиги жана туура эмес аракеттенген дыйкандарга байкоо жүргүзүү, аларга каршы мыйзамдуу чараларды көрүү үчүн кызыл борбордук аскерлер менен алмаштыруу.
- Семиреченск областында төмөнкү ойлор жана негиздер боюнча Өзгөчө Комиссияга кайра кайтып келүүгө жана дайыма жашабаганга сунушун берүү: биринчиден, биздин кыргыз качкындары Кытай чек арасынан акыркы кайтып келгенге жана аларды бардык жагынан толук камсыз кылганга чейин; экинчиден, толук куралсызданууга жана кыргыздарга ачууланган дыйкандарды тынчтандырууга чейин; үчүнчүдөн, жергиликтүү кызыл армиянын жоокерлерин башка жерлерге которууга жана аларды борбордук кызыл аскердик күчтөр менен алмаштырууга чейин.
- Эми, бардык дыйкандарды куралсыздандыруу зарыл, [антпесе], ансыз кыргыздарга каршы бой көтөрүү, текебердик жана ачуулануу сезими эч качан жоголбойт, анткени алар менен таянган адамы жок катары, каалаган жана өзү билген нерсенин бардыгын жасаса болот.
- 1916-жылдан [тартып] азыркыга чейин дыйкандардын кыргыздарга карата ачууланышы жана кастыгы өтө чоң көлөмдөргө жеткен, жетүүдө жана мындайлар муундан муунга өтүп кетиши мүмкүн. Ушундан улам, дыйкандар менен кыргыздар кошуна жашагандын натыйжасында, [алардын] ортосундагы кастык жана ачуулануу эч качан унутулбайт жана түбөлүккө уланат. Ушул себептен Токмок, Пишпек, Нарын жана Пржевальский уездеринин дыйкандарын келгиндер жана жергиликтүү эмес калк катары башка жактарга сүрүп чыгарып, алардын ордуна башка областардан жана уездерден келген дыйкандар менен алмаштыруу керек.
- Өлтүрүлгөн кыргыздардын бардык мүлкү биздин кыргыздарды өлтүргөн орустар тарабынан менчиктештирилген, тонолгон, ошондуктан Сизден алардын мүлкүн кимге тиешелүү болсо, ошолорго кайтарып берүүңүздү суранабыз.
- Азыр көптөгөн Кытайдын чек араларынан кыргыз качкындары кайтып келишүүдө: жылаңач жана ачка; бирок аларды кийиндире турган эч кандай буюмдарыбыз жок. Ошондуктан, биз качкындарга таратуу үчүн арзан баа менен товар сатып алууга жана Кытайдын чек араларына сапарга баруу үчүн качкындардын арасынан ыйгарым укуктуу адамды шайлап алышын суранабыз.
- Пржевальск уездинин Мариинский волостунун качкын дунгандары, саны 540 үй-бүлө, азыркы учурда Чыгыш Түркстан [Кытайдын ээлиги] шаарларында селсаяктап жүрүшөт, [анткени] бул жерде, Пржевальск шаарында жана Мариинский волостунун [кыштактарында] жайгашкан алардын үйлөрү кыйратылып, жарым-жартылай бул жерде өзүм билемдик менен жүргөн дыйкандар тарабынан ээленген; Качкын дунгандарды Кытайдан алып чыгып, аларды 1916-жылкы көтөрүлүшкө чейин жашаган жерлерине жайгаштырууну суранабыз.
- Кытайдын чек араларынан келген качкын кыргыздар менен дунгандарды 1916-жылдагы кыргыздардын көтөрүлүшүнө чейин жашаган эски жерлеринде гана уюштуруу.
Жогоруда айтылгандардын бардыгын Сизге, Россия Социалисттик Республикасынын жогорку бийлигинин жетектеген адамы катары, улуу урматтуу жолдош Ленин, эми азыр биздин үнүбүз угулуп, биз үчүн эркиндик жана өнүгүү жолу ачылат деп бекем ишенебиз жана ушул кезге чейин кыйналып турган кыргыз пролетариаты акыры, кичүү, бирок теӊ бир тууган катары революциялык Россиянын улуу үй-бүлөсүнө кирет деп ойлойбуз.
Өкүлдөр кол коюп жатабыз.
Жунус Баижанов, Эшенаалы Арабаев, Ысак Шайбеков (бул кол кирилл ариби менен коюлган — АД), Самүдүн Шабданов, Дөөткул Шигаев, Атыкан Тезекбаев, Султангазы Сраилов, Кашымбек Түмөнбаев, Гайбылда Алматаев жана Лагир Янсанчин (колдор кыргызча, араб ариби менен коюлган — АД)
Дагы тема боюнча:
ИСТОРИЯ ПЕРВОМАЙСКОГО ПИСЬМА ДЕСЯТИ НА ФОНЕ ГРАЖДАНСКОЙ ВОЙНЫ (орус тилинде, которууда)
ИНТЕРВЬЮ ВЛАДИМИРА ШВАРЦА И АСЕЛЬ ДАНИЯРОВОЙ КАНЫБЕКУ ИМАНАЛИЕВУ О ПЕРВОМАЙСКОМ ПИСЬМЕ ДЕСЯТИ
ПРОГРАММА «ЭСИМДЕ» НА КАНАЛЕ НТС. 1916 ГОД — ПРИЧИНЫ
Фонддун бардык жаңылыктары тууралуу телеграм каналында:
Санжарбек Данияровдун коомдук фонду
Кызык болсо жазылыңыз.
