Толугу менен

Искусство таануучу ГАМАЛ БӨКӨНБАЕВдин Г.Айтиев атындагы көркөм сүрөт музейинин коллекциясындагы кыргыз сүрөтчүлөрүнүн чыгармаларынын жыйнактары менен таанышууну ЖАМБУЛ ЖУМАБАЕВдин чыгармачылыгына жүргүзгөн обзору улантат. Анын эмгектеринин айрымдары музейдин сайтында, калгандары музейдин коллекциясында бар, бирок музейдин сайтында көрсөтүлгөн эмес.

Жамбыл Жумабаев (1946-2005) — живописчи жана чиймечи, китеп иллюстратору жана көркөм жана телефильмдердин продюсери. Анын эмгектери Г.Айтиев атындагы КУСӨМдө, Третьяков галереясында, Москвадагы Мамлекеттик Чыгыш музейинде, Саратов, Новосибирск, Астрахань шаарларынын музейлеринде жана ошондой эле Япония, Германия, АКШ, Греция, Италия ж.б. жеке коллекцияларында бар.

Обзор 28 чыгарманы камтыйт. Алардын баары тематикалык, бирок аларды шарттуу түрдө жанрларга бөлүүгө болот. 4 пейзаж, 4 портрет, калган 20 чыгарма тематикалык композиция.

Биз обзорду эки бөлүккө бөлдүк – ар бири 14 эмгектен турат.

Пейзаж №2. Кенеп, май боек, 49,8х65, 1991

Автор бул картинага экинчи номер коюп белгилеп койгон! Бул көнүгүүнүн сериялык номери жана ошол эле учурда — концептуалдык билдирүү! Ал убакта ушундай кылуу мода болчу! Кыргыз пейзажынын ыйык маңызын визуалдык изилдөөнүн экинчи аракети! Мына ушундай! Бул чыгарманы «Сары Тоо» деп атаса жакшы болмок, бул жерде анын формасы, текстурасы, түсү үстөмдүк кылат. Биз жалпак фрагментти гана көрүп турабыз, бирок биз чоң жана тегиз нерсени сезебиз. Тоонун боорунун астына уялаган чакан айылдын өзүнүн жашоосу бар: бир кабаттуу имараттар, чатырлары, аппак дубалдары, жашыл бактары, күрөң тосмолор. Ал жердеги көк дарбазага басым жасалган! Ал эми анын жанында чоң сары так бар. Укмуштуудай кооздук! Композициянын негизги карама-каршылыгы бир түстүү жана көп түстүү контраст болуп саналат. Парадоксалдуу байкоо – жогору жактагы боз асмандын чети ылдыйдагы боз топурак жолго чагылышып турат; экөө тең боз ала болуп калган, бирок булуттан эмес – өтө эле жаркырап турган күндөн… Сары түс али абстракция эмес. Жана дизайн да эмес. Азырынча живопись гана. Сүрөтчү реалдуулукту табигый таасирлерге таянып, реалдуу сүрөттөйт, бирок аны философ, акын сыяктуу аткарат. Мына ошентип айыл жери — кудум курактай, ал турмуштун ар кандай сыныктарынан токулган. Ал эми сары түс – тоодон чагылган күндүн түсү. Чагылышуусу көздү жалтантат! Күндүн нурлары бардык түстөрдү жеп, күлгө айландырып салгандай, а бирок адам ойлоп тапкан түстөргө алы жеткен жок! Бул жерде импрессионизмден кубизмге чейин көп нерсе бар, ошол эле учурда – бул кыргыздыкы, табияттыккы жана адамдык нерсе. Түбөлүктүүлүк токтоп, катып калгандай, сулуулук да токтоп калган!

Улуу сүрөтчү, улуу талант, бийик рух… Табият сыяктуу түшүнүксүз! Ал эми жаратылыш эч кимге эч нерсени түшүндүрбөй, айылды тоо менен тосуп кое алат. Түбөлүктүүлүк деген жакшы дечи, арийне, жер көчкүдөн сактануу абзел.

*Курак – кыргыздын байыркы жамаачы жана мозаикалык тигүү ыкмасы, ал башка көптөгөн элдерге да мүнөздүү.

Пейзаж №1. Кенеп, май боек, 49,8х65, 1991

Автор пленэрге (ачык асманга) кайтууну чечти*! Табигый таасирлерге багыттоо үчүн! Чындыкты реалдуу көрсөтүү үчүн! Ошол эле учурда ал акын бойдон калган. Бул эмгегине биринчи деген санды белгилеген! Көнүгүү сыяктуубу? Билдирүүбү? Кыязы, экөө тең окшойт. Пейзажды “Кызыл тоо” деп атаса болмок, анткени бул жерде ал үстөмдүк кылууда, формасы, текстурасы, түсү. Өрөөндү ээлеп чоң, күчтүү, жылаңач, жакшынакай бир желмогуз жаткандай сезилет. Кызыл охра менен коргошун түстүү, кара боз өңдүн карама-каршылыгы көрүнөт. Тунук лессировка ыкмасы менен тартылган асмандагы булуттар сүрдүү самсаалайт; ары жактагы томсоргон эңкейиштер андан-мындан көрүнө калат; кызыл чополуу тоо жыш катмарлар менен калыпка салынгандай тартылган. Драмалуу көрүнүштү толуктап турган үчүнчүсү — тоо этектери жайгарып кетет. Ал сары жана жашыл күңүрт түстөрдүн аралашмасы менен композицияны ар түрдүү кылып, ааламдын улуулугунун жөнөкөйлүгүн баса белгилейт. Баткак жол, дарактар ​​жана бадалдар жаратылыштын жаралышынын чыныгы масштабын жана андагы адамдын ээлеген ордун түшүндүрөт… Бул абстракция эмес, алыскы композиция эмес! Сүрөтчү тааныш маанайды кылдат тартып алган. Мындай да болот: тоонун ары жагында күн күркүрөп, булуттар чогулуп, ал жерде жамгыр жаап, суук болуп жатат, ал эми бул жерде азырынча күн жылуу жаркырап жумшак тийип турат. Тынчтык жана бакубаттуулук. Жашоодо да ушундай болот: кара тилке жакындап келе жатат, бирок коркунуч али алыс болгондуктан, биз азырынча жашоодон, искусстводон ырахат ала беребиз! Келгиле, көңүл ачып, шаттаналы! Кыйынчылыктар келгенде, ошого жараша кабатырлана баштайбыз. А балким эч нерсе болбой калар? Кайчы өтүп кетер? … Алдыда 90-жылдар, тагдыр чечкен, жөнөкөй эмес, каардуу жылдар! СССРдин кулашы, кайра куруу доору, анан ушундай көрөгөчтүк, көркөм жана турмуш шартка байланыштуу кош айтышуу – тап-такыр ашыкча эмес.

*Пленэр (фр. – «ачык асманда») – сүрөттөгү түстөрдүн бүт байлыгынын сүрөтү күн нурунун жана курчап турган атмосферанын таасиринен өзгөрөт. Пленэр живописи студияда эмес, табиятты анын табигый жарыгында түшүнүүгө негиз болуп кызмат кылган табиятта сүрөттөрдү жаратууну камтыйт.

Катаал жылдар. Кенеп, май боек, 99х100, 1985

Оң жагында аксакал турат, сол тарабындагы олтургучта чоң эне алдына бала кармап олтурат. Үйдүн жарымы гана көрүнүп турат, веранда, эшик, терезе. Эркектер согушта, аялдар оорукта эмгектенишет. Карыялар: эркектер кайтып келер болду бекен деп кооптонуп турганы байкалат. Анан аялдар кандай абалда? Жеңил-желпи тынчсыздануу болот, ал эми бул күңүрт, караңгы. Кайгыга баткан чоң ата, маанайы чөккөн чоң эне, бала колун көтөрүп, тыбырчылап жатат, бирок бул кубанычтан эмес, тек гана тентектигинен. Фон шарттуу түрдө берилген, жашыл бак, көк асман көрүнбөйт. Фактура гана бар. Жамбыл Жумабаев менен Сатар Айтиевдин чыгармаларынын формалдуу белгилеринин жакындашуусу байкалат. Бирок Жамбылда баары жакшыраак жасалган. Өтө эле сулуу! Татаал эмоциялар, парадоксалдуу ассоциациялар жетишсиз. Бул жерде сүрөтчүнүн чеберчилиги да жардам бербейт. Эмне үчүн эшик көк түс менен мынчалык баса белгиленген? Кудум эле башка мейкиндикке алып чыга турган эшиктей… Сыягы, бул композицияга ылайык жасалган формалдуу акцент өңдөнөт, анын маанисин ушундай гана түшүндүрсө болчудай. 1980-жылдардын орто ченинде советтик модернизмдин карама-каршылыктары күчөгөн. Ал сюжет бойдон калып, өзүнүн актуалдуулугун жоготкон. Куш тилинде кооптонбой талкуулана турган темалар ушуну менен аяктайт. Эч нерсе жөнүндө баяндабаган чыгармалар — бул Советтик Кыргызстандын сүрөт искусствосу келип такала турган жалпы тыянак. Кыргызстандын мольберттик живописи дагы эле ушул оорудан жапа чегип келет… Бул жерден сюжетти актуалдаштырып, жаңыртып көрүүгө болот! Бул кимдин баласы экенин аныктап билсе болобу? Апасы кайда, атасы бар беле? Бирок антүүнүн кажети жок. Жакында “кайра куруу жана айкындуулук” башталат, анан баары шектелип суракка алына баштаганда, көркөмдүккө каршы каралоолор жетиштүү эле болот.

1945-жылдын жазы. Кенеп, май боек, 89х99, 1985

Жерде эки киши отурат: аял жана эркек. Жоокердин бир буту жок, жанында балдагы жатат; аял баласын эмизип олтурат. Ортосунда дасторкон жайылып, өп-чап тамак-аш турат. Алардын сол жагында бери бурулуп турган кыз бир колу менен башын жөлөп алыска көз чаптырат, анын экинчи колунда – жоолук. Айлана бозомук тартып, боз топурак түсү басымдуулук кылат, айланадагы сөлөкөттөр жана фон жалпыланып берилген. Аскердик кийимдин түсү менен аялдын кып-кызыл көйнөгү өзгөчөлөнүп турат, ары жакта кыздын көк түстөгү жеңи жок күрмөсү кийилбей томсорот. Согуштан бир бутунан ажырап майып болуп үйүнө кайтып келген жоокер жана анын үйүндөгү жаңы төрөлгөн ымыркайы, азыр алар үй-бүлөсү менен баарылап Жеңиштин келишин күтүп зарыгышат. Бирок алардын жүздөрү муңдуу жана аялуу. Анткени кыз эми эч качан кайтып келбес адамды күтүп зарыгат. Жазында ал үмүтү жандана түшөт!.. А балким кыздын боюнда бардыр! Кудум эле Чыңгыз Айтматовдун “Саманчынын жолу” повестиндеги эрте жесир калган Алимандын келини Толгонайдай болуп жүрбөсүн! Колундагысы да кол аарчы эмес, башынан чечип алган ак жоолугу! Мындай боолголоолор сүрөттүн маанисинин мейкиндигин ого бетер тереңдетип кеңейтет! Каармандардын сезимдерин көлөмдүү, кайгылуу жана… адамгерчиликтүү, абийирдүүрөөк кылат… 1985-жылы Улуу Ата Мекендик согуштагы Жеңиштин 40 жылдыгын майрамдаганбыз. Тематикалык көргөзмөлөр өтө эле көп болгон. Ошол көргөзмөлөр уюштурулган учурда музей көптөгөн эмгектерди сатып алган, алардын арасында чечмелениши эң татаал, эң кыйын, түшүнүксүз, фантастикалык терең маанилүү так ушул чыгарманы сатып алганы эң сонун болгон!

Активисттерге салынган кыргын. Кенеп, май боек, 149х180, 1984

Совет бийлигинин душмандары революциялык жаңылануу үчүн күрөшкөн активисттердин үйлөрүнө түн ичинде уктап жатканда капилет кирип келишкен.

Уйку-соонун ортосунда, эс-учун жыя элек үчөөнү аркан менен байлап, жазага тартканы алып кетишет. Сол жакка сүрүлгөн карыялар үрөйү учуп кыйкырык салууда. Алар жаштарга каршы кандай арга кыла алмак? Анын үстүнө баш кесерлер алда канча көп эле, сүрөттө сегиз басмачынын сүрөтү камтылган. Жерде кызыл желек тебеленип жатат. Жакында айлананын баары канга боёлчудай, кынынан чыгарыла элек кылычтан улам ушундай ой келет. Басмачылардын башчысы кара ат минип турат. Башка деталдар жок, ошол жерде камтылган сөлөкөттөр баардыгын айтып турат.

Арткы фонунда – жайылган тоо этеги. Чополуу охра жана муздак кап-кара түстөр коркунучтуу атмосфераны жаратат… Азыр бизде мындай темаларга башкача мамиле болуп жатат. Азыр «басмачы» аныктамасы да башкача кабыл алынат. Ал кезде  таланттуу советтик сүрөтчү өзүнүн саясий ишенимдүүлүгүн далилдеп, акча тапкысы келген. 1984-жылы Советтик Кыргызстан Компартиясынын 60 жылдык юбилейи белгиленген эле.

Жана да тематикалык көргөзмөлөр абдан көп уюштурулса керек. Көргөзмөлөр учурунда музейге идеялык жактан ырааттуу чыгармаларды сатып алууга туура келген… Сахна авторду драматургиясы, массанын кыймылы, жаркыраган жарыгы менен өзүнө тартып алганы байкалат. Ошол күндөрү революциялык романтиканын театралдуулугу жана Совет бийлиги түптөлгөн доордогу стилдүү каармандар ылайыктуу көрүнгөн: башына селде чалынган басмачылар – коркунучтуу, сакалчан, ал эми активисттер – жаш, жаркын. Оптимисттик трагедия – душмандар арам айла-амалдарды колдонуп, убактылуу үстөмдүк кылышкандыгында болгон.

СССРдин тушунда бардык искусство жаштарды коммунисттик дүйнө таанымын туура таанууга тарбиялоо максаттарына кызмат кылган. “Отко таазим” (1971, режиссёр Төлөмүш Океев) тасмасы эске түшөт, бул тасманын финалдык сценасы коркунучтуу жана кандуу. Азыр бул маселени кантип чечмелесе болот? Большевиктердин басмачыларга кандай мамиле кылганын көрсөтүү керекпи? Большевиктер ак, басмачылар карабы? Билбейм. Муну эч ким билбейт. Бир жагынан тасмалар аркылуу советтик стереотиптерди жакшы көрдүк, мисалы, «Жетинчи ок» (1972) фильминде Сүймөнкул Чокморов басмачыларга каршы күрөшчүнүн ролун эң сонун аткарган. Экинчи жагынан, зордук-зомбулук ар дайым жаман.

Айылдык мотив. Кенеп, май боек, 90х150, 1984

Алар бүтүндөй колхоз менен иштешет! Бир бригада! Үй-бүлөлөрү менен! Ортодо балалуу аял килемчеде ыраазы жүзү менен жылмайып отурат! Жакын жерде курбу кыздар тамеки жалбырактарын жипке тизип, кошуналарча ушак-айың айтышууда. Сол жагындагы тебетейчен кыз даяр “тизмектерди” ташып жүрөт, ал эми оң капталдагы эркек менен аял тамекинин жалбырактарын кургатуу үчүн илип жатат. Кыязы, көчөгө таштап коюп, түн киргенде сарайга ташып алат окшойт.

Дарбазасы ачылган сарай тээ алыстан, дөбөдө көрүнүп турат. Негизинен аялдар иштеп жатышат, аларга жамаатындагы калпакчан, өтүк кийген жалгыз эркек жардам берүүдө. Боз булут басып түнөргөн күн. Алтын түстүү охра үстөмдүк кылат, тамекинин жана жердин түсү. Башка түстөр жалпы түскө ылайыкташтырылып, бозомук тартат. Формасы кыл калемдин кыймылына, ал эми кыл калемдин кыймылы сүрөтчүнүн жан дүйнөсүнүн кыймылына баш ийет. Ал болсо темпераменттүү, ритмди жана темпти өзгөрткөндү жакшы көрөт. Жана да өзүнүн кыялдарын турмуштук байкоолор менен толтурууну каалайт. Сүрөтчү түштүктө Тамеки Мадоннасын, тебетей кийген канаттуу периштени, таң аткандан каш карайганча кол менен иштеп жаткан дыйкандар Милле менен Ван Гогду көрөт. Көргөн соң социалисттик реалисттик догмаларды ээрчибей калган. Формасы  жердеги топурактай чаң, кир, ачуу чындыктай таш боор болуп чыкты! Эскиздүүлүгү, толук эместиги, жакындатып тартылганы үчүн айыпталган. Мындай бир нерсе бар. Мадоннанын артында кандай фигура турат? Түшүнүксүз, ачык, так эмес жасалган. Өтө эле абстракттуу! Бирок баары жалганга айланган доордо абстракция чындай көрүнөт.

Түштүк мотив. Кенеп, май боек, 89,5х99,7, 1984

Жаш келин эртең менен жумушка, мисалы, базарга соода кылганга баратат. Бир колу менен башындагы түйүнчөктү кармап алган; экинчи колу – дасторконго оролуп, дүр-дүйүм салынган жайык табакты кармап баратат. Кийгени өңү кызыл көйнөк, көк түстөгү жеңи жок күрмө, башындагы бир байлам жоолугу да ошондой эле түстө.  Наристе бөлөнгөн бешикти терметип жаткан улгайган аялга кылчайып карайт. Аял ишине жөнөп баратат — үйүндөгү кичинекей баласы чоң эне менен калат. Кыязы, ушундай болсо керек. Сол жакта дарактын сөңгөгү жана дарактын таажысынын бир бөлүгү кылайып көрүнөт. Алыста катар-катар тизилген үйлөр – бул түштүк жергесинде жайгашкан шаар. Сүрөтчү адегенде охра жана кара түстүү боёк менен баштап, андан кийин гана башка түстөрдү кошкон. Мурунку сүрөтчүлөр ушундай ыкманы колдонушкан, бирок модернизмде техника ыкмаларына басым жасалат. Түсү формасы жана мааниси боюнча эмес, курамы боюнча жайгашкан. Мындан тышкары, формасы түсү боюнча бөлүктөргө бөлүнүп турат. Ушундай кылганда кызыктуураак болот! Бул оюн! Сары түс басымдуулук кылып, көк жана кызыл түстөргө куюлушуп турат. Көп учурда алар заманбап дизайндын көз карандысыз элементтери катары өз алдынча берилет. Бул түштүк мотивинин түстүү дизайнине тиешелүү! Мотив деген сөз качан пайда болгон? Ал көзгө илешпеген, колго тийбеген, туруксуз маанайдагы жок нерсени билдирген. Эч кандай идеология жок. Бирок мотив — чечилген нерсе, бул жерде болсо эксперимент. Бул заманбап түштүк жана бир аз түшүнүксүз, бүдөмүк. Ал эми оң жактагы адамдын карааны үстүнө кийген халатына, шымына жана баш кийимине караганда армян кол өнөрчүсүнө окшошуп жатканы, сүрөтчүгө баары бир болсо керек. Ал эми түштүк шаардын имараттары Жер Ортолук деңизинин архитектурасын элестетип турат. Ага бул карама-каршылыктар баары бирдей, ага эч маани бербей жаткандай сезилет, ал ошол карама-каршылыктардан жаңы форманы көрүп жатат. Ал бүткүл дүйнөнүн жараны жана башкалардыкын көчүрүп алганы азыр эч кандай мааниге ээ эмес. Анткени акыр-аягы келип баары жалпыга айланышы керек! Искусствонун чектелген чеги, шарттуу белгилери болууга тийиш эмес, талант талантты түшүнсө, табитин өркүндөтүп, ар тараптуу тереңдетип, биргелешип элге кызмат кылат. Таланттар парадоксту кабылдоо жөндөмүн берет! Жана да ошол аркылуу сулуулукту түшүнүү үчүн! Ошол жолдо баарыбызды фантастикалык рухий ачылыштар күтүп турат! Бул кыргыз модернизминин негизги өзгөчөлүгү болгон! Эң башкысы — оптимизм! Андан соң  табышмактуу сюжет, анан акыр аягында — парадоксалдуу форма боюнча парадоксалдуу боёк… Азыр биз аны эклектика* деп атайбыз, анткени таланттуу сүрөтчүлөрдүн дүйнөлүк коомчулугу жок. Жана да жакында болору күтүлбөйт.

*Эклектика (байыркы грекче “мен тандайм, иргейм, шайлайм”) гетерогендик стилдердин, идеялардын, көз караштардын ж.б. аралашмасы, бирикмеси

Кечинде. Кенеп, аралаш техника менен, 90х119, 1983

Жамбул Жумабаев Кыргызстандын сүрөт искусствосундагы биринчи постмодернист экенин эми ​​ким танат? Сүрөтчү бир эле учурда ар кандай стилде жана бирдей жакшы иштей алат! Ойноп гана аткарып коет… Балдар жумуштан кийин футбол ойноп жатат. Студенттик куруучу отряддын балдары болсо керек. Же куруучуларбы? Монтаждоочулар бригадасы электр линиясын тартып жатат. Так айтууга мүмкүн эмес. Жанында вагончик турат, чатыр жасалган — тамактануу, эс алуу жана жолугушууларды өткөрүүчү жай. Башка «сүйлөп бере турган» объектилер жок. Алар үч-үч болуп ойноп жатат. Экөө ойнобой турат, аларды көбүрөөк кыз кызыктырып жаткандай, ал кыязы ашпозчу кыз окшойт. Ал эс алып олтурат, демек, ал кечки тамакты ичип бүтүшкөн. Жайдын узун аптаптуу күнү аяктап, күн батып баратат. Көркөм мейкиндик көлөмдүү чоң массаларды түзөт. Чайыттай мелтиреген кең асман, алтындай жаркырап тунук, боекторго бай болгону менен ныгырып басып тургандай. Өзү менен өзү болгондой, ага башка эч нерсе керек эместей! Жарыктандырылган беттери — ачык охра түстүү; өздөрүнүн көлөкөлөрү — кызыл; узунунан түшүп турган көлөкөлөр — күрөң жана муздак түстө. А бирок алардын сөлөкөттөрү таанымал! Типтүү, жогорку көркөм сапаттуу! Аларды орус-совет сүрөтчүлөрдүн көп сандаган муундары иштеп чыгышкан. Ошондуктан, ал жакшы жыйынтык берген. Бул бир жагынан жогорку чеберчиликти айгинелейт. Башка жагынан алып караганда, бул компиляциялык (өз алдынчалуулук эмес) жөнүндө*. Советтер Союзунда ыкманы тез өзгөртүү бир нече жүйөлүү себептер менен акталган: биринчиден, буйрук менен; экинчиден, чыгармачылык изденүүлөр менен; үчүнчүдөн, алдыдагы көргөзмөнүн тапшырылган темасы. Мисалы, «Комсомол — дың жерге!». Балким, бул ошол эле аталыштагы тасманын эскизидир? Ал эми ыкманы сценарийдин стили таңуулаганбы?

Бул азыр татаалыраак маселе катары каралууда. Мастер бир стилдин (ыкма, кол жазуу) өзүнүн чеги бар экенин түшүнөт жана башка тема үчүн башка стилди (ыкма, кол жазма) колдонуп сынап көрөт. Сүрөтчү эксперимент жүргүзүүгө, моралдык жана финансылык колдоо көрсөтүүгө укуктуу! Колдоо көрсөтүү болгон: чыгарманы музей сатып алган. Бирок постмодерндик эксперимент, бул бир нерсеге байланыштуу! Ал өз алдынча эмес да! Ал баары кандайдыр бир жакка укмуштуудай ылдамдык менен кетип баратканын жана аны кууп жетүү керектигин түшүнгөндүктөн болуп олтурат.

А бирок кайда качыш керек? Түшүнүксүз! Форманы андан ары өнүктүрүү мүмкүн эмес, мазмунун да өнүктүрүү мүмкүн эмес! Анан кийинчерээк постмодернизм деп атала турган бир ыкма, манера пайда болот. Эгерде керек болсо автор башка бирөөнүн стилин өзүнө таандык кылып алат. Бирок бул керекпи? Бул эмне кыларын билбей, кандайдыр бир оюн баштаган абдан акылдуу, таланттуу сүрөтчүнүн тамашасы окшойт! Орус темасын алган да, атын кантип атоо керектигин издеп кыйналган жок.

*Компилятивдүүлүк — компиляцияга негизделген, компиляция мүнөзү; Компиляция –

баштапкы булактардын үстүндө өз алдынча изденбей туруп, башка бирөөлөрдүн изилдөөлөрүнүн бардык маалыматтарын алуу жолу менен кандайдыр бир чыгарма жаратуу, түзүү.

Түштүктөгү күз. Кенеп, май боек, нет, 1983

Биз жерди жогору жактан, ал эми адамдарды кадимки деңгээлден көрөбүз. Бул театрга же киного тартылган эскизди эске салат. Артында үйдүн дубалдары, имараттар, тосмолор зигзаг түрүндө тизилген. Алар жалбырактары саргайган бак-дарактуу айыл короолорун бизден жашырып турат. Сахнада көбүнчө аялдар. Үчөө катарга тизилгендей жүрүш менен баратат (кыязы, базарга баратса керек). Чоңдор баштарына түйүнчөктөрдү көтөрүп алган: көк жынсы шымчан аял жана өспүрүм, биз аны Ромео деп атап коелу. Жанында бир кыз баратат. Дагы бир жасанып кийинген аял суу ташуучу бакан менен кетип баратат.

Дарактын жанында бир ордунда жылбай турган кызгылт көк түстүү кийимчен Джульеттаны дарактын сөңгөктөрү тосуп турат. Чар жайыт өскөн дарактын охра түстүү тегерек таажысы – жалпы мейкиндиктин борборун түзүүдө. Тегерегинде койлор оттоп жүрөт, алардын арасында жалгыз эркек киши кошо жайылып жүргөндөй көрүнөт… Калган каармандардын баары ак дубалдардын артында убактылуу катылган. Эч кандай иш-аракет болбой турган драманын экспозициясы. Бир гана сүрөт калды, ал да анча жакшы эмес. Конфликт сюжет боюнча эмес, түс, форма аркылуу жаралат. Үчөө – биримдик, бирдейлик, тартип жана каада-салт. Жарашыктуу кооз, сары-кызыл, үч бурчтуу, өтө активдүү, ал үч тартиптүү адамга карама-каршы келип, айырмаланып турат. Эшиктин тешигинен кара караан көрүнөт. Анан көп маанини билдирген көк түстүү кара тешик. Маңдайдагы жалгыз терезеге көңүл буруу керек. Бардык элементтер биригип оң тарапка жебенин сүрөтүн тартат. Эмне үчүн? Кээде ортодогу кара нерсе — чыныгы борбордун дал өзүндөй көрүнөт. Бирок жайлоодо оттоп жүргөн кой бизге эмне жөнүндө айтышы мүмкүн? Ооба! Бул жерде сюжет маанилүү эмес — … абстракциядан келип чыккан эмоциялар маанилүү! Бирок биздин алдыбызда таза абстракция эмес. Караандарды жана каармандарды аңдап таанууга болот, алар көп нерсе жөнүндө айтышпайт! Бул Түштүк! Пассивдүү жана ачуулуу, тааныш жана сырдуу, меймандос жана кайдыгер.

Арслан-бабдагы күз. Кенеп, май боек, 29,7х64,4, 1981-1982

Ортосунда жаңгак дарагы, сөңгөктөрү чырмалышкан, майда жалбырактары боз болуп, эбак түшкөн. Аллея дарактарды аралап өтөт. Аллеяны бойлой чатыры жалпак имараттар тизилип турат. Андан ары дөбөнүн артында көк чөп, майда бадалдар көрүнөт. Бак-дарактардын баштары эчак эле саргайып кеткен. Кыязы, бул жаңгак багындагы пансионаттын аймагы болсо керек. Калың таажылар асманды тосуп турат, бирок алардын арасынан тараган муздак жарык айланага жалпы нур чачып турат. Автордун жаратылыштан тарткан саналуу чыгармаларынын бири. Арыдан-бери тез жасалганы көрүнөт, кээ бир жерлерде кенеп сороюп чыгып турат …

Аллеянын бурма жолдору адырдын чокусун бойлоп, түз сызык болуп калганын көрүүгө болот. Имараттардын пайдубалдары, алар турган жери да көрүнбөйт. Мындай ракурс окуу тарбия иштеринде, фотографтар, операторлор арасында утушка ээ болбойт, тескерисинче, жоготуу болуп эсептелет. Ал эми бул сүрөтчү чакырыкты коркпой кабыл алып, жоготуудан философия жаратат. Көбүнчө адамдын колунан жаралган нерселер жаратылышка туура келбейт, а бирок бул кызыктай объектилер, түз сызыктар жана тик бурчтуктар туура келет! Бул эми имарат же аллея эмес. Бул Джорджио де Кириконун метафизикалык сүрөтүндөгүдөй геометриялык примитивдер. Болгону бул жерде бардыгы атайылап кокусунан жасалгандай жана кыйытмалар азыраак… Табигый баш аламандыктын арасында эки бак жолдун үстүндөгү арканы түзүп турат. Бул пафостуу кыймылды бутактары жогору карай тирелген кооз бадал колдойт. Ал эми эки параллелепипед көрүүчүнүн көңүлүн капталга буруп, аларга түшүнүктүү көнүмүш адаттарды карманууга жол бербейт. Алар: “Жаратылыш – бул жалаң гана дарактар эмес! Биз да табиятбыз! Биз жарык менен көлөкөнү, түстү жана форманы камтыйбыз. Биз жөнөкөй жана түшүнүктүүбүз. Келечек биздики!” – деп шыбырап тургансыйт.

Күн бүркөктө. Кенеп, май боек, 69,5х90, 1981

Дөңсөөдөгү үй караңгы терезеден сыртты карап турат, ага түшүнүксүз дубал жабышып турат, анын жанында жайылып кеткен чөптүн чөмөлөсү. Кара күрөң тартып айдалган аянтта ак боз ат оттоп жүрөт. Топурактын жылуу түстөрү басымдуулук кылат, алардын арасында темир боз чатыр көк болуп көрүнөт. Түстөрдүн башаламандыгы күзгү баткактарга сонун коштолуп кеткен. Короо чыбыктардан, бадалдардан жана мамылардан жасалган тосмолору менен курчалган. Калың камыштар дарыяга карай ылдый куюлуп түшөт. Тээ алыста теректер менен адырлар көрүнөт. Боз чалган асманда ак булут каалгыйт. Көрүнүшү борбордун чет жакасына окшоштой, бул Түштүк пейзажы эмес, бирок автордун жөнөкөй пейзаждары да эмес. Ак булут, ак чарчы сыяктуу — парадоксалдуу акцент, ачык боздун үстүндөгү ак түс. Андан бир сыйкырдуу нерсе чыгып тургандай. Ак, кара күрөң, сары түстөр фантастикалык кооз көрүнөт, алар чоочун эмес, алар ошол жерден, ошол аймактан. Бирок, ошого карабай, кара күрөң түстөр — туңгуюкка кирип жок болуу; сары — алтын, башка планетадан келген баатыр келгин сыяктуу; үстүнкү бурчунда кир боз түстүү сырдуу сызык сызылган. Ал эч нерсени билдирбейт, аны идеалдуу композиция таңуулап турат. Асмандагы жалгыз чоң, апакай сулуу ак булут муңайым көрүнөт, ал алыстан аттын, үйдүн, бакчанын, адырлардын үстүндө турат. Алыстан бизди аягандай муңайым карайт (Ю.Казаковдун 1961-жылы чыккан “Тигинде ит чуркап баратат” (“Вон бежит собака”) повестинде да ушундай үзүндү бар)… Кыргыз пейзажынын бул өзгөчөлүгүн кыргыз модернизми өзүнө тартып алган. Табиятка туура байкоо жүргүзүп, баам салса, ал бир гана асманда эмес, ар дайыма эле фантазия менен айкалышып кетет. Эгерде фантастика жок болсо, анда окуу куралдарынын кабат-кабат көчүрмөсү болуп калары чындык. Ал эми абстракция гана болсо, композициядагы тарбиялык көнүгүү болуп чыга келет. 70-80-жылдар Кыргызстандын философиялык пейзаждык живописиндеги эң кубаттуу мезгил болуп эсептелет.

Кеч күүгүм. Кенеп, май боек, 60х60, 1981

«Эскерүү» картинасынын темасы боюнча вариация, башкы каармандар менен жалпы композиция кайталанат. Кайсынысы мурдараак жасалганы түшүнүксүз. А  балким, баары бир айырмасы жок чыгар, алар бир убакта жаралып, сүрөтчү бир чыгармасында баштаганын экинчисинде улантууга аракет кылгандыр. Музей эки чыгарманы тең сатып алган! … Бул жерде автор эркин, сулуураак, ойноок, шок болууга аракет кылганы байкалып турат. Тал чыбыктай ийилген сымбаттуу кыз! Анын башында алмага окшош түстүү түйүнчөк бар! Жаштыктын образы ашыкча жасалгаланып боелгон, бир аз толкунданып турганын байкоого болот.

Каптал жактан башына тебетей кийген киши кирип келатат, анын сүрддуү кара муруттары, Бармалейдикиндей айбаттуу каштары бар. Ал чаарала чийиктери бар көйнөк кийген, колтугунда коон кысып алган. Же мышыкпы? Кыздын башындагы түйүнчөк алмага окшош, коон болсо мышыкка окшош… айтор, баары бир нерсеге окшош… Коон окшойт, Бармалей кызды коон менен сыйлайын десе керек. Күн батып баратат, асман текши кызгылт сары боекко боелгон. Бардык жерге күндүн нурларындай чагылышып күйүп-жанган ой жүгүртүүлөр. Жалпак чатыры бар үй турат, анын жанында дарак өсүп турат. Айлананын баары канга окшош кызыл, кочкул кызгылт сары, уудай жашыл, көз жоосун алган аппак боекторго толгон. Автор чыгарманы эмне үчүн “Кечки” деп атаган? Бул цитатабы? Окшошпойт.

Автор аны цитата кылууга укугу бар экенинен күмөн санайт, кандайдыр бир модернизм менен постмодернизмдин ортосунда… Асел колуна тийген буюмдарын алып Ильяз менен качып баратабы? Жок. Ильяз андайга барбасы анык. Же, балким, комсомолканы ала качкысы келген партиянын мүчөсүбү? Авторго мындай нерселердин кереги жок. Ал өзүн эзип кыйнаган образдардан кутулгусу келип жаткандай… элестетүү – подсознание эмес, советтик маданиятта андай болгон эмес (азыр да жок). Кереметтүү кооз түстөр, сонун тактар, ырдап турган саптары, жарашыктуу ритм, назик боёк, ийгиликтүү композиция, фактуралык фактура! – мына, каалаганыңдын баары! Андан ары эч нерсенин кереги жок… Бир нерсе толук ачылбай калгандай сезим бар. Автор табышмактуу тамашалап, күтүүсүз формуланы таап алгандай: эстетикалык живопистин артында дайыма эле кадимкидей жаман нерсе катылган.

Эскерүү. Кенеп, май боек, 140х125, 1981

Оң жагында белине көк жоолук байлап, шырылган чапан кийген адам. Чапандын оймо-чиймелери жок, бирок кудум алтын! Сол жакта жеңи жок кочкул кызыл күрмө кийген, башына түйүнчөк койгон аял – түйүнчөгү чүпүрөктөн тигилген түркүн түстүү. Ортодо турган тестиер бала колдорун кетменге же чабандын ийри таягына жөлөп турат. Жакын жерде ак жана кара өңдүү эки кой жайылып жүрөт. Баланын ары жагында кызгылт көк кийимчен, жашы улгайыңкы бир аял эңкейип турат. Андан ары алысыраак жакта, адырда байыркы мазар жайгашкан. Айлана-чөйрө көлөмдүү чоң көрсөтүлгөн, жана алар негизги нерсени — үч бурчтуктун формаларын баса белгилеп тургандай. Бул символдор болушу мүмкүнбү? Жаштык (ал экөө), андан кийин өспүрүм курак, андан ары — карылык. Бул үй-бүлө болушу мүмкүн: атасы, апасы жана уулу. Же агасы менен кошунасы, же эжеси менен кошунасы. Кандай болгон күндө да, бойго жеткен аял менен бойго жеткен эркектин, алардын ортосундагы аял тарапка жан тартып турган өспүрүм, анын ачык маанайы мээримин төгүп жарашыктуу жайдары көрүнүп турат. Ал эми эркеги – анын атаандашы катары, жеңи узун, алтын жалатылган чапан кийип койкоңдоп турат. Аны бойго жетип керилген келбети, сыланган сакал-муруту, үстүртөн ылдый караган сырдуу көз карашы, кычыраган кара өтүгү сүйкүмдүү көргөзөт. Береги өспүрүм да ага аяр карап, бардык жагынан: кийим-кечеси, жүрүм-туруму боюнча аны туураганга аракет кылып жатканы байкалат. Анысы бирок анча коошпой, чоңдор жөнүндө эскерүүлөрдү эске салат. Алар такыр эле түшүнүксүз, толугу менен карама-каршы, сулуулук жана жалкоолук, балким ал анаша ышкыбозу болгондур, бирок алар күңүрт бүдөмүк жолдо бири-бирине тартылып баратат, аларды токтотууга мүмкүн эмес.

Күз. Кенеп, май боек, 88,5х149,5, 1980

Күз, айылдын чети, үйлөр, чарбалык курулуштар, бак-дарактар. Аялдар кезектеги автобусту күтүп турушат. Алар бери жактан көрүнбөгөн жолдо турушат, анткени ал жол сүрөттүн алдынан өткөрүлүп, көрүүчүлөр тарабынан тартылган. Жолдо үчөө турат: улуусу, ортончусу жана кичүүсү бала менен, анын этегине бир кыз жармашып турат. Капталда башына түйүнчөк койгон жалгыз караан турат. Чогуу тургандары — жакындар, ал эми аларга кошулбай обочо турганы – тек гана айылдашы. Демек, айыл бир топ эле чоң болсо керек. Жер кара күрөң түс менен берилген, саргайган дарактар, охра жана көлөкө түшүп турат. Ага кошумча ачык ар түстүү өндөр. Бир нече катмардан турган колориттик биримдик. Төмөнкү катмары тунук, суюк боёктор ичкерип туш тарапка агып кеткен. Берки катмары тыгызыраак, бул жөнөкөй жана татаал, палитрага кыл калем менен сүртүлгөн аралашмалар. Дагы бир катмар палитрасы бычак менен сүртүлгөн — ал табигый өңүндөй ачык түстөр менен берилген. Натыйжада Түштүктүн укмуштуудай татаал сүрөттүк технологиясы! Гармония эмес, бирдей көлөмдүүлөр үчүн — какофония. Эгерде үн алышып жооп бере алсаң, сүрөтчүнүн чыгармачылыгындагы эң жемиштүү мезгилинин авторлошуна айланасың. Композиция эрежелерге баш ийбейт жана жарыктандыруу чексиз асман сыяктуу ээн-эркин. Маанисин сүрөтчү жараткан мыйзамдарга ылайык кабылдайсың. Бул түштүктүн пластикалык метафизикасы. Максат реализм чеберлерине окшош, бирдей эле. Бирок автор образды аз-аздап топтогусу келбейт. Ал өзүнүн көркөм инстинктине гана баш ийип, жаалданып-каарданып, аң-скыл-эсине баш ийбей, кенептин бетинде сыйкырчыдай өз ишин жарата берет. Ал чөйрө ага кандай эркиндик берсе, ошончолук эркин. Ошол 80-жылдардагы кырдаал укмуштуудай жагымдуу болгон!

<= 12-ЧЫГАРЫЛЫШ                                                                               14-ЧЫГАРЫЛЫШ =>

Фонддун бардык жаңылыктары тууралуу телеграм каналында: 
Санжарбек Данияровдун коомдук фонду
 Кызык болсо жазылыңыз

Улуттук музейдин фондусуна коюлган кыргыз сүрөтчүлөрүнүн эмгектерине искусство таануучу ГАМАЛ БӨКӨНБАЕВдин обзорун жарыялоону улантабыз. Бул -Аман Асранкуловдун чыгармачылыгына арналган эки бөлүмдүн экинчиси.

Асранкулов Аман (1939-1998) — сүрөтчү. Фрунзе шаарында туулган. 1964-жылы Фрунзе сүрөт техникумун жана 1969-жылы Москвадагы В.И.Суриков сүрөт институтунун живопись факультетин аяктаган. Кыргыз Республикасынын эл сүрөтчүсү. 1971-жылдан бери СССР сүрөтчүлөр союзунун мүчөсү.

Менин ата-энем. Кенеп, май боек, 113,5х97,5, 1985

Ата-эне катар туруп алышып, майрам тосууга даярданып жатышат. Артындагы дубалда беш бурчтуу, узун күзгү илинип турат. Жакшылап үңүлүп караганда, карылар катарлаш турбаганын көрүүгө болот. Ардагердин жүзү күзгү аркылуу чагылдырылган. Күзгүнүн алдында жубайы жалгыз турат, муну артынан түшүп турган көлөкө аркылуу байкоого болот. Ак жоолук салынып, кара кемсел кийген аял колундагы орденди аяр кармап турат. Анын жүзү бактылуу да, муңайым да көрүнөт. Ал орденди кимдир бирөөгө такканга даяр… Бирок аны тагаарга эч ким жок.

Ал алыс-алыс бир жакты, параллелдүү күзгү дүйнөгө үңүлө карап тургансыйт. Ал жакта -үстүнө төшүндө ордендери бар боз костюм, боз көйнөк кийип, кочкул кызыл түстүү галстук тагынган жоокер. Ак саамай чачтарын ыргаган шамал асмандагы булут менен чырмалышып туш тарапка тарайт…. Биз сүрөтчүнүн ата-энесинин өмүр баянын билбейбиз (бул, чынында, музей изилдөөчүлөрүнүн милдети). Өтө аз маалыматтардан белгилүү болгондой, сүрөтчүнүн атасы, Улуу Ата Мекендик согуштун ардагери БӨРҮБАЙ АСРАНКУЛОВ 1912-жылы Ош облусунда туулган. 1985-жылы СССРдин коргоо министри аны 1-даражадагы Ата Мекендик согуш ордени менен сыйлаган. Сүрөттө ошол орденди колуна кармаган кары энеси турат. Кыязы, ардагер бул жогорку сыйлыкты алганга үлгүрбөй калса керек… Сүрөт ошол жылы тартылган. Түсү шаңдуу эмес, басмырт күңүрт. Кээ бир жерлери гана кичине гүлдүү болбосо, бозомук охра, кара күрөң түстөр басымдуулук кылат. Курамы өзгөчө: бардык элементтер сол тарапты карай ооп турат. Столдун сол тарабында гүл салынган кумура турат, ал тагыраак айтканда, кызгылт көк түстүү крокус гүлү жана ордендин кутучасы өңдөнөт. Эки сары гүл символикалык түрдө ылдый салбырайт. Оң жактагы талаа бош. Ошентип, эненин колундагы орден көңүл чордонуна жылып, сыйлыктын сюжеттик мааниси көрсөтүлөт. Же, балким, сүрөтчү сүрөттүн оң жагын тартып бүтүргүсү келсе да, бүтүрбөй койгондур…

Жай. Кенеп, май боек, 61х65, 1983

Талаанын бир четинде, чопо тандырдын жанында бир жигит менен кыз куурулган жүгөрү жеп отурушат. Меште дагы эле көмүрдүн табы өчпөй күйүүдө, жанында кара кумган, отундун калдыктары жатат. Калпакчан, жылаңаяк жигит, кызыл көйнөкчөн кыз. Күн чайыттай ачык, көлөкөгө караганда – чак түш болуп калгандай. Балким, август айы болсо керек, бирок жаштарга ысык эмес. Ачык түстүү жана кызыл охра үстөмдүк кылат, баары биригип “куурулган» түстү түзүп турат.  Ачык түстүү сүрөттө тунук көлөкөлөр чагылышууда. Көйнөктүн өңү акиташ менен акталгандай жылуу, аппак, очоктон түтүндүн муздак илеби сезилип тургандай. Оттун жалынындай палитраны көпкөк асмандагы ичке тилке жана адырлардын астындагы жашыл бак-дарактар толуктап турат… Кыязы, бул жерде жеке эле жүгөрү куурулуп жаткан жок. Жай, жер, аба дагы аны менен кошо куурулуп жаткандай! Кыз жигит да куурулуп кетти. Аларга ысыктын табы сезилбейт, анткени алар – сүйүү сезимине чулганып турушат! Советтик сүрөтчүлөр куулук-шумдугу жок, карапайым дыйкандын турмушунан өзүнчө эле поэзияны көрө билген; талаадагы эркиндиктин жөнөкөй романтикасын баалай билген…. Экөөнүн темасы — кыргыз сүрөтчүлөрүнүн сүйүктүү темасы, эске салсак: Гапар Айтиев «Айыл четинде» (1959), Александр Воронин «Үч-Коргон» (1968). Ал эми бул жерде да алар экөө. Албетте, алар колхозчулар (ал кезде башкалар жок болчу), бирок көздөн далдоо жерге жашырынып келип, чогуу болуу кандай сонун. Колхоздун жүгөрүсүн уурдап алып, кууруп жеген.

Күтүү. Кенеп, май боек, 81,5х69, 1982

Секелек кыз жонунда кичинекей бөбөгүн көтөрүп турат. Ал бизге далысын салып, алдында жайылып жаткан кең талаага кылдат көз салууда. Кыз жөнөкөй кийинген: ак көйнөк жана боз түстөгү жеңи жок чыптама. Анын бутунда азиялыктар кийчү кара көлөч. Кичинекей бөбөгү кечки асмандын түсүндөй кочкул көк кийимчен. Жакын жерде ит жатат, жатышына караганда, ал көптөн бери жаткандай. Чоңдордун колхоз талаасынан кайтып келишин күтүп жатышат. Бул түшүнүктүү: жай мезгили, түшүм жыйноо учуру дегендей. Атасы менен апасы өтө алыс жерде жүрүшкөндөй, алардын качан келеринен эч дайын жок. Алар келгенде, түн кирип, караңгы болот. Бала чактагы эскерүүлөрдөн көз алдыңа тартылган сүрөт: көпкө зарыга күткөндө жан дүйнөң кусага батат. Бирок күтүү дайыма майрам менен аяктайт! … Көз алдыңарга кичинекейлердин күндүн чыгышын күтүп жатканын кыялданып, элестетсеңер болот. Бул жаңы күндүн, жаңы үмүттөрдүн жолугушуусунун символу! …Кандай болгон күндө да балдар менен ит ушул күтүүлөрү менен назик сезимдерди козгойт. Кубаныч, бакыт, сүйүү күткөн сезимдер! Үмүттөнүү…. Бир аз жымсалдап койсо, бул сүрөт аялдар журналы үчүн сентименталдуу иллюстрацияга айланары анык.

Автор сентиментализмден алыс болгусу келет, каардуу эскиздикке ык алат (ал кийин автордун кол жазмасы болуп калат!). Бул баланын сүрөтү үчүн стилизация эмес. Бул жерде кыргыз сүрөт модернизминин идеологиясы  – татаал эмес предметтер расмий эмес, бирде катаал, бирде үрөй учурган сүрөттөөлөр аркылуу ачык айкын берилген. Көйгөйлөрдү сүрөттөө: атайылап өнүкпөгөн, начар тарбияланган балдарды чагылдыруу жана сүрөт тартууга жөндөмсүздүктүн артында каардуу “идеологияны” жашыруу. Бирок, таланттуу автор үчүн сүрөт тарта албагандык — гений баладай сүрөт тартуу дегендик!

Аза күтүү. Кенеп, май боек, 97х115, 1982

Алар Улуу Ата Мекендик согуштун катышуучусун, фронттун жоокерин жоктоп аза күтүшүүдө. Боз үйдүн кире беришинде маркумдун сүрөтү илинип турат, бул – советтик доордо калыптанып калган адат. Сүрөткө караганда, бул 1943-жылга чейинки (Кызыл Армияда погондор киргизилгенден кийин) окуя болсо керек; шапке кийген жигит фронттун жоокери экен, ал сержант же офицер болгон окшойт. Боз үйдүн үстүндөгү мамыга кара чүпүрөк илинип турат. Адатта, кара түстүү чүпүрөк орто жаштагы адамдын каза болгонунан кабар берет. Же балким, маркумдун сырткы кийимидир. Аны эмне үчүн илип коюшту болду экен?

Чогулгандардын арасында эркектер көрүнбөйт – жалаң гана жаш балдар жана карыялар.

Ортодо бир өспүрүм бүк түшүп ыйлап олтурат. Бир буту жок майып адамдын карааны көзгө урунат. Бул согуш учурундагы окуя экенин боолголосо болот. Оң тарапта маркумдун балдары менен картаң атасына үймөлөктөшүп, бири-бирин сооротуунун аргасын көрүшүүдө. Боз үйдүн ичинде аялдар отурушат, алардын сөлөкөттөрү бир гана кара чийин менен тартылган. Карыялар адатта боз үйдүн сыртында, сөөк жаткан тушка чогулушат. Молдо көрүнбөйт. Байыркы каада-салт боюнча маркумга өзүнчө боз үй тигилип, жуундуруп, кепиндеп жаткырып коет. Айыл ападагылар келип, маркумдун жакындарына көңүл айтып, акыркы сапарга узатат. Бул жерде суроолор туулбай койбойт. Балким жоокер фронттогу алган жараатынан кийин үйүндө каза болгондур. Бирок боз үйдүн маркум жаткан жери бош турат. Ошол алыскы батыштагы кан күйгөн согуш учурунда каза болгон маркумдардын сөөгүн өз мекенине жеткирүү дээрлик мүмкүн эмес болчу. Көбүнчө алар жалпы мүрзөгө коюлуп, ата журтуна “кара кагаз” жөнөтүлгөн. Демек, маркумдун сөөгү жок эле аза күтүлүп жатабы?.. Маркумдун сөөгү жок эле акыркы сапарга узатууну чечтиби?.. Мындай өңүттөн алганда трагедиянын мейкиндиги чексиз кеңейет. Элдин кайраты да чексиз кеңейет. Алар өз жеринде баатырдын рухун акыркы сапарга узатууну чечишкен. Маркумдун элесине арналган акыркы вазийпаны аткаруу дегендик. Мындай кооптуу темаларды өткөн кылымдын 1970-жылдарынын сүрөтчүлөрү тайманбай козгошкон. Мындай эрдик азыркы муундун колунан келбейт.

Байыркы мезгилде жашап өткөндөр каза болгондорду мүрзөгө койбосо, тынчтык таба албай, азап тартат жана өч алат деген ишенимди карманышкан. Демек, сөөк жок болсо да символикалык мүрзө турушу керек.

Темир уста. Кенеп, май боек, 79,5х60,5, 1980

Темир уста өзүнүн устаканасында оттун, табышмактуу сырдын жана чеберчилигинин жардамы менен өжөр темирди өз эркине багындырууда. Белине чейин жылаңачтанган уста, ар кайсы жерине чоктун тактары түшүп күйүп калган алжапкычын тагынып, усталардын тирөөч жабдыгынын үстүнө колундагы кычкач менен тумарга окшош үч бурчтуу темирдин кесигин кармап турат. Же балким бул жөн эле балта болушу да мүмкүн. Экинчи колу менен кудум эле сыйкырчыдай темир устаканадагы отту алып чыгып жаткандай көрүнөт. Темирди эритип иштөөдө колдонулуучу тирөөч катары ага килейген чоң дөңгөч кызмат кылууда. Шыпта көөрүгүнө абаны кол менен сордурууга арналган жыгач моюнтурук салаңдап илинип турат. Мештен чыккан от устакананын ичин бүтүндөй жарыкка бөлөп айланасына нурларын чачууда. Ал жарык дубалдын жогору жагына жана шыпка жетпейт, ал жакта чагылышкан оттун жашыл түстүү нурлары билинер-билинбес жаркырайт. Терезенин оюктары караңгы тартып турат. Күүгүмбү же түнбү? Ачык көк түстөгү жарым тегерек оюктары бар мештен башка дүйнөнүн жарыгы чыгып жаткандай. Сүрөтчү так жана жөнөкөй ыкмалары менен турмуштук байкоолорду жана анын ички туюмун колдоно билет, ошондуктан сүрөт туура тартылган деп баалоого болот. Темир уста алибеттүү, күчтүү адам, өзүнүн индивидуалдуулугу менен кызыктуу. Ал кайдыгер чөйрөнүн куралы эмес. Ал өзүнүн башкаларга окшобогон өзгөчөлүгү жана кайталангыс личностугу менен беттегенин бербеген өжөр адамдардын символу катары да көрүнөт. Анын жасагандар буюмдары суроо-талапка ээ, бирок ал түнкүсүн иштөөгө туура келет.

Советтик система темир устаны индустриализация доорундагы орто кылымдын калдыктары, ал эми устачылыкты пайда бербеген кирешенин булагы катары карайт. Өзү өзүнө хан, өзү өзүнө бий темир уста өзүнүн жеке менчик устаканасында түнү менен ээн-эркин иштейт жана каржы инспекторуна жолуккусу келбейт.

Тамекинин жаңы түшүмү (Колхозчулар). Кенеп, май боек. 145 х121, 1980

Бастырманын алдында тамекинин кургатылган жалбырактары илинип турат. Ошол эле жерде ящиктерден жасалган столдун четинде, ошондой эле ящиктерден жасалган отургучтарда колхозчулар тегеректеп олтурушат. Кара шляпа жана кара костюм шым кийип ортодо олтурган адам (балким, агроном-технологбу) колго папирос жасап жатат. Анын сол тарабында өз кезегин күтүп олтурганы ага баалуу кеңештерди берүүдө. Туруп турганы тамекисин бир кере сорду да, колун көкүрөгүнө кайчылаштыра, бир паска тунжурай түштү, ал тургай тамекисинин түтүнү чыкканы көрүнбөй калды. Тамекинин жытын искеп көрүп жатат. Колхозчулар тамеки фабрикасына жиберерден мурда жаңы түшүмдү өздөрү ушинтип сынап көрүшөт, алардын берген баасы реалдуу келет. Бул формалдуу эмес баалоо жана өздөрү ойлоп тапкан лаборатория. Сүрөттүн түсү тамеки өсүп чыккан топурак сыяктуу. Винсент ван-Гогдун «Картошка жегичтер» аттуу картинасы таасир эткенин болжолдоого болот. Түсү, текстурасы, жеке каармандары боюнча. Бирок болуп жаткан окуялардын мааниси бир аз башкачараак. Колхозчулар жат көрүнүштөргө каршы. Алар кол оюнчук болгусу келбейт. Алар жаркын келечектин куралы эмес — бул алардын жашоосу, эмгеги, тамекинин өздөрүнө гана тиешелүү жана кайталангыс даамы, болгону ошол. Отар Иоселианинин көрүнүктүү “Жалбырактар күбүлгөндө” (“Листопад”) фильминдеги жумушчулар эске түшөт. Анда шарапчылар болсо, бул жерде тамекичилер бар. Эмгекчилер бардыгынын баасын билишет, алар өздөрүн көкүрөккө чаап көрсөтүп мактанышпайт, социализмди колдон келишинче куруп жатышат. Эмне үчүн алар бечарадай көрүнөт? Анткени колхозчу болгон үчүнбү? Алардын Совет бийлигине болгон ишенимине доо кеттиби? Кайсы гана бийлик тушунда болбосун жумушчулар, колхозчулар эмгектенип, кесибин баалап, кадыр-баркын бапестеп, ушулардын баары текке кетпесе экен деп үмүт кылышкан. Алардын сырткы кебетеси аянычтуу көрүнгөнү менен, ички жан дүйнөсү береги тамекинин жалбырактарынан алынган жаңы түшүмүндөй алтын.

Ош шаарындагы биринчи комсомолдук ячейкалардын уюштуруучулары Касымбековдор. Кенеп, май боек, 138,5х130, 1978

Мына ушул укмуштуудай эмгек жөнүндө белгилүү искусство таануучу Ольга Петровна Попова мындай деп жазат: «Оштогу комсомолдук ячейкалардын уюштуруучулары Касымбековдордун портрети коомдук мазмундун терендиги, көркөм тилинин жалпылыгы менен айырмаланат. Бул портрет-биография Кыргызстандын Түштүгүндө Совет бийлигинин алгачкы жылдарындагы романтика менен курчалган портрет-медитация болуп саналат. Ачык террасада столдо аскер кийимчен жаш жоокер отурат. Жакын жерде чачтары ачык түстүү жубайы жарык түшүп турган дубалдын түбүндө турат. Саратан жайдын кайнап турган маалы, жашылга бөлөнгөн бакча сырдуу көлөкөлөргө толгон. Столго сүйөнгөн жигит бир колу менен башын жөлөп, экинчи колу менен тизесиндеги китепти кармап отурат. Социализмдин жеңиши жөнүндө кыялданып олтурабы? Же өзүнүн жеке турмушу, бактысы жөнүндөбү? Же ажырагыс болуп бир бүтүнгө бириккен баардыгы жөнүндөбү? Жубайы жөнүндө маалымат дээрлик жокко эсе. Тек гана аты-жөнү кыскартылып жазылган бир гана сүйлөм: “1918-1920-жж. Ош уездиндеги партиялык жана комсомолдук ячейкалардын жигердүү катышуучулары жубайлар С.Ф. жана Е.К.Касымбековдор”. Болду! Эмне үчүн Санжарбек Касымбековдун өмүр баянында анын жубайы жөнүндө маалымат жок? Биз болгону боолголой гана алабыз. Маалыматтын жетишсиздиги ар түрдүү божомолдордун жаралышына түрткү берет. Сүрөтчү чачтары ачык түстүү аялдан Россиянын образын көргөн окшойт! Сүйкүмдүү жана чечкиндүү, олдоксон жана жагымдуу. Ыймандын, үмүттүн, сүйүүнүн символу! Жана курмандыктар! Мында улут маанилүү эмес – руханий жакындык маанилүү. Окшоштуктар кызыгуу жаратпайт. Жеңил окулат жана тез унутулат.

Табышмактуу божомолдор эске түшөт… Э.К.Касымбекова кош бойлуу эмеспи? …Баатырдын өзү жөнүндө көбүрөөк белгилүү. Санжар Фозилбекович Касымбеков — өзбек, 1900-жылы туулган (башка маалыматтар боюнча 1902-ж.), Анжиян реал училищесинде билим алган. 1917-жылы туулган шаарына кайтып келген. Ош шаарынын алгачкы комсомолдорунун бири. 1918-жылы большевиктер партиясынын катарына кирген. Түркстан аймагында Совет бийлигин орнотуунун активдүү катышуучусу, контрреволюцияга жана басмачыларга каршы күрөшүүчү. Ош уездинин башчысы. 1924-жылы ноябрда Самарканд областында мыкаачылык менен өлтүрүлгөн.

Кыргызстандын уезддик-шаардык партиялык уюмдары. (1918-1924) [Текст]: Документтер жана материалдар жыйнагы / КПСС БКнын алдындагы ИМЛ филиалы – Кыргызстан КП БКнын алдындагы Партия тарыхы институту; [Комп.-ред. В. Н. Семенков жана В. В. Санников]. – Фрунзе: Кыргызстан, 1968. – 660 б., 4б.

Социалисттик эмгектин баатыры С.ТЕШЕЕВдин портрети. Кенеп, май боек, 100х80, 1975

Сүрөтчүнүн портреттери тууралуу белгилүү искусство таануучу Ольга Попова мындай деп жазат: “Асранкуловдун чыгармачылыгындагы эң маанилүү сызыгы портрет менен байланышкан. Бул жерде жакын адамдардын камералык образы да, социалдык мааниге ээ инсандардын образдарынын монументалдуу түрдө жогору көрсөтүлүп чечилиши да камтылат… Портреттер композициялык ар түрдүүлүк, олуттуу түс схемасы менен айырмаланат”. Сынчы сүрөтчүнүн мыкты эмгектеринин катарына ушул сүрөтүн да кошот…

Тешеев Сайдила (1925-1985) – Кадамжай металлургия комбинатынын эритүүчү бригадири; Социалисттик Эмгектин Баатыры (1960). СССР Жогорку Советинин, Кыргыз ССР Жогорку Советинин депутаттыгына шайланган. Кыргызстан Компартиясынын Борбордук Комитетинин мүчөсү болуп шайланган. Ленин (1960), Октябрь Революциясы (1971), Эмгек Кызыл Туу (1966) ордендери менен сыйланган… Бригадир пролетариат диктатурасынын өлкөсүндө бир топ ийгиликтерге жетишти! Гегемондун фигурасы композицияны жарып чыгып көрсөтүлүп турат! Башындагы шлем менен оң колу алкакка батпай калган! Улуу совет адамы! Портреттик окшоштук сакталып калганын көрүүгө болот: орто жаш курактагы, кызыл жүздүү, кууш көздөрү жана дердейген таноолору. Профессионалдык тандоонун натыйжасында жаралган типтүү образдын дал өзү. Алибеттүү, курч, майтарылгыс жана кайраттуу, күрөктөй чоң күчтүү колдору менен. Мына ушундай эмгекчилдер эч кимге баш ийбейт. Анын артында кудум дубалдай бекем Сезанна тургандай. Кубизмдин артында: цехтер, жабдуулар, жумушчу кийимдер. Бригадирдин жүзү да миниатюралык чакан өндүрүш цехине окшошуп кетет. Бирдей көлөмдө, бирдей мааниде, кудум кызыл чоор сыяктуу. Ал эми чоордун өзү ураан сыяктуу, желек сыяктуу. Бирок пафос иронияга айланып, унутулган замандын каарманы өзүнө тарта албайт. Бечара — бирок башканын кереги жок: бир добуштан добуш берүү үчүн көп акылдын кереги жок. Карикатурабы? Бул дагы дурус көрүнүш, күлкү гана жагымдуу маанай жаратат. Сүрөтчү көргөнүн жазат, анын каарманы өз алдынча жашоого өтүп кеткенде, белгиленген аныктамалардан ашып кетет. Сүрөтчү өзүнүн интуициясын ээрчип, универсалдуу визуалдык жооп берет: баатыр өзүнүн чектелүү убактысында гана баатыр болуп эсептелет.

Эрдик жөнүндө аңгеме. Кенеп, май боек, 100х114, 1977

Ай тоолорду, жайлоонун боорлорун жаркыратып тийип турат. Аялдар көшөгө артында калган сыяктуу, кечки тамактан кийин жыйналып жаткан учуру. Чоң киши балдарга эрдик жөнүндө айтып берүүдө. Ал көрүүчүгө далысын салып жерде жатат, бир колу жерге таянып, экинчи колу менен жаңсап бир нерселерди айтып атат. Анын маңдайында үч бала отурат. Биринчиси таң калгандан оозун ачып алган, экинчиси көрүүчү тарапка тынчсызданып карайт, үчүнчүсү улуураак, анын эмоциясын байкоо татаалыраак. Темасы, аталышы жана сюжети жөнөкөй, түшүнүктүү, расмий түрдө бекитилген, бирок сүрөттүн тили стандарттуу эмес! Бул социалисттик реализм эмес — бул ирониянын элементтери камтылган кооз примитив. Айтуучу баатырга окшобойт, акынга да окшобойт. Айтып берип жаткан окуясын колунан келишинче кооздоп айтып берип жаткандай, албетте, ортодо оюнан чыгарып кошуп да жибериши толук ыктымал. Окуя эмне жөнүндө болушу мүмкүн? Улуу Ата Мекендик согуштагы эрдиктер жөнүндөбү? Же элдик баатырлар жөнүндөбү? Балким баары аралашып кеткендир? Чынгыз Айтматовдун айтылуу Жамийла повестинин каарманы Данияр согуш тууралуу сөз кылганды жактырчу эмес. Бирок андан бери 30 жылдан ашык убакыт өттү. Баяндамачы салгылашуулардын катышуучусу болушу да мүмкүн, бирок бул эч кандай ачыкка чыкпайт. Кандай окуя жөнүндө болсо да, бул жерде филармониянын жаркыраган сахнасы жана буржуазиялык пафосу жок. Мында концерттик залдардын да кереги жок! Фантастикалык тоолор, зор шыктануу менен айтып жаткан баяндамачы, таң кала оозун ачып угуп олтурган угуучулар – ушулардын баары балдарды каармандыкка жана адилеттүүлүккө үйрөтүү үчүн жетиштүү нерселер… Ошол кезде мода болгон күчтүү романтика да байкалбайт бул жерде. Сөлөкөттөр жана тоолор оюнчук сыяктуу күлкүлүү көрүнөт. Мына ушундай стандарттуу көрүнбөгөн чечмелөөгө ишенесиң. Ар бир адам өнүккөн социализм жөнүндөгү расмий жалгандардан тажап, эң жөнөкөйгө: формага, сезимге, ойго бурулду. Ал эми кыргыздын жан дүйнөсүн эки гана нерсе таң калтырып, сый-урматка бөлөп турат – бул төбөңүздөгү тоолор жана эрдик жөнүндөгү аңгемелер!

Ит менен бала. Картон, темпера, 69,5х49,5, 1972

Боз үйдүн жанында колунда кызыл алма кармаган бала турат, ал көрүүчүнү карайт, анын жанындагы ит баланы карап, анын колундагыдан бир үзүм тиер бекен деп күтүп турат. Боз үйдүн ары жагында далысын салып кызыл көйнөк, жеңи жок күрмө кийген кемпир отурат. Алыс жакта, дарыянын жанында, чоктой кызыл талаанын фонунда ак чака көтөргөн көк кийимчен аялдын келбети көрүнүп турат. Мында алтын түстүү охра басымдуулук кылат, ачык жана кара түстөр чоң штрихтер менен атайылап колдонулганы байкалат. Күчтүү басым менен түшүрүлгөн: асман, тоолор, боз үй. Көк жана кызыл түстөгү тактар ​​жана чекиттерге басым жасалган. Сүрөттүн примитивдүү тартылганы энергия кошуп турат. Сүрөтчү композициялык курал катары арыдан бери эптей салган “илендиликти” мыкты өздөштүргөн! Ал форма менен кандай гана ишенимдүү иштейт! Ал негизги нерсени билет. Негизгиси — жөнөкөй сүрөттүү сюжет. Мастердин колунда ал бийик учат! Эл өз иштери менен алек, бала эс алып жатат, ит күтүп жатат: балким, адамдар ага даамдуу бир нерсе берип калабы? Албетте берет! Карапайым эл багат! Кедейлер эч кимди ачка калтырбайт. Ааламдагы жалпы тынчтык жана бейпилдик сезими өзүнө тартат. Бул кыргыздын экзистенциализми! … Бир жылдын ичинде ар кандай иштер жасалат. Бири түштүктө, экинчиси борбордо. Бири жарык, экинчиси — караңгы.

Экзистенция жана декаденция. «Ит менен бала» жана «Замандаштын портрети». Эки сүрөт тең башкалардан бирдей айырмаланып турат. Алар жөнөкөй, примитивдүү, күчтүүрөөк, чынчыл. ХХ кылымдын 70-жылдарында Кыргызстанда, СССРде чирип бараткан өнүккөн социализмдин салтанат курган доорунда кыргыз сынчыл модернизми башталат.

Натюрморт. Кенеп, май боек, 49,3х67, 1970

Чыгарма Василий Суриков атындагы Москва искусство институтун аяктагандан бир жылдан кийин жазылган, бирок композициянын таптакыр тарбиялык мааниси жок. Композициянын борбору — хризантема, орхидея, лаванда, шалфей сыяктуу гүлдөрдүн топтомунан турган букеттен түзүлгөн. Кытай вазасы — вертикалдуу огу. Алма, айва, хурма горизонталдуу сызыкта жайгашкан. Сары хризантемалар ылдый салаңдап мөмө-жемиштерди жыттоого умтулуп жаткандай. Тамаша…. Вазага тартылган гүлдөр, табигый гүлдөр жана мөмөлөр тик үч бурчтукту түзөт. Охра кооздугу чопо топуракка көбүрөөк окшош — ал бардык элементтерди бириктирип турат. Топуракка чулганган гүлдөр жана жемиштер — бул жерде автор өзгөчөлүгүн көрөт! Сезанндын таасири талашсыз. Бирок биздин сүрөтчүбүз андан ары тереңирээк кеткен — фон материалдык гана эмес, ал үстөмдүк кылып турат! Ал жандуу, динамикалуу, соккулардын энергиясынын аркасында кызыктуураак көрүнөт. Штрихтер башкача жантайып берилген! Мына ошол жерде өзгөчөлүк бар! Жантайыңкы берилген штрихтер хризантема сабагы менен айкаштыкты түзөт! … Фон предметтерге караганда ири бадырайып берилген! Логикага каршы! Кабыл алуу мыйзамдарына каршы! Адаттан тышкары! Жаңы! Бул техника чыгарманы уникалдуу кылат, бирок … маанисине маани кошоору күмөн. Келечекте автор объектилердин өздөрүн «чоңойтуп» бере баштайт, андан кийин андан дагы татаал идеялар пайда болот.

Эне. 58,5х51,1, 1969

Бул эмгекти автор Василий Суриков атындагы Москва сүрөт институтун аяктаган жылы жасаган. Эненин чарчаңкы жүзү көрүнөт, анын каректерин ылдый түшкөн. Анын башында жөнөкөй ак жоолук, жонуна кочкул жашыл түстөгү жөнөкөй көйнөк кийген. Эч кандай көнүмүш оймо-чиймелер көрүнбөйт. Сүрөтчү символду түзүү үчүн ашыкча нерселердин баарын алып салган, мында ак түс — ойдун тазалыгын, жашыл түс – жөнөкөй, карапайым дыйкандын жашоосун көрсөтүп турат. Монументалдык композиция, боектун бир кылка түрлөрү менен тартылган олуттуу текстура, жалпыланган формалар. Бирок бул жерде мындан да чоңураак,  олуттуу нерсенин фрагменти камтылган деген сезим кетпейт. Баардыгы атайылап ушундай жасалгандай. Аны толуктап, кеңейтип, тереңдетсе деле болмок. Лукас Кранах аксакалдын портреттери эсиңе түшөт. Немис сүрөтчүнүн протестанттык жөнөкөйлүгү бар! Ал эми биздикиндечи? Бул олуттуу стилдин уландысыбы? … Же балким, баары жөнөкөй эле болуп жүрбөсүн. Жаш сүрөтчү ишенет: эне жөнүндө ашыкча сентименталдуу нерселерди кошпой, жөн гана айтуу керек. Эне – талыкпаган эмгек, адилет жашоо, бийик руханият. Андан бөлөк эч нерсенин кереги жок. 

<= 11-ЧЫГАРЫЛЫШ                                                    13-ЧЫГАРЫЛЫШ =>

Фонддун бардык жаңылыктары тууралуу телеграм каналында: 
Санжарбек Данияровдун коомдук фонду
 Кызык болсо жазылыңыз