Жамбул Жумабаевдин чыгармачылыгына искусство таануучу Гамал Бөкөнбаевдин жасаган обзорун жарыялоону улантабыз. Экинчи бөлүктө сүрөтчүнүн дагы 14 эмгеги сунушталат.
Жамбул Жумабаев (1946-2005) — живописчи жана чиймечи, китеп иллюстратору жана көркөм жана телефильмдердин сүрөтчү-постановщиги. Анын эмгектери Г.Айтиев атындагы кыргыз улуттук көркөм сүрөт искусство музейинде (КУКСИМ), Третьяков галереясы, Москвадагы Мамлекеттик Чыгыш музейи, Саратов, Новосибирск, Астрахань, ошондой эле Япония, Германия, АКШ, Греция, Италия ж.б. музейлерде коюлган.
Тоодогу мектеп. 1979. Кенеп май, 100×100
Эки өспүрүм бала мектептин жанындагы спорт аянтчада сейилдеп жүрөт. Ары жакта айылдын бир кабаттуу мектебинин имараты аппак болуп көрүнүп турат. Ал спорттук шаймандардын дизайнына атайын киргизилгени байкалат. Бул символикалуу көрүнүш! Стенд мектепти экиге бөлөт, эки көлөкө, эки маанай тартуулайт: жылуу жана муздак, көлөкө жана жарык, плюс жана минус дегендей. Чатырдын эңкейиши — дөңгөчтөн түшүү. Эки терезе жана эки фигура. Бул сабактардын баары аяктап, күздүн жылуу күүгүм кечтеринде өтүп кеткен жай жөнүндө өз алдынча кусалуу ой жүгүртүп олтурган абалды сүрөттөйт. Эртең кайра дагы сабактар, баалар, мугалимдер жана классташтар, ата-энелер жана күндөлүктөр. Жана дагы сымбаттуу фигуралар да символдорго кирет. Бири асманда калкып, булуттар менен баарлашып, устунда жалгыз олтурат. Экинчиси жерге батып кеткендей, арканга жөлөнүп, ойго чөмүлүп турат. Бири – философ, экинчиси — сатуучу, бирөө үчүн жеңил болот, экинчисине анчалык деле эмес. Бирок жигиттик достук өмүр бою уланат. Сүрөттүн кооздугу кайдан келип чыгат? Түшүнүктүү нерседен: курамы, түсү, стили, техникасы жана дагы башка сөз менен жеткире албаган нерседен. Ооба! Композиция! Эгерде фактура менен аткарылган иш болбосо, анда курамы …карапайып көрүнүп калмак. Фактура – бул кыргыз модернизминин тили. Бул реализмдин логикасына баш ийбей, көркөм таланттын логикасына гана баш ийген нерсе. Фактура — бул курч жана бүдөмүк, маанилүү нерсени баса белгилейт жана чечүүчү чектерди жок кылат. Албетте, булут көлөкөлөрдү жана тон булутту түзөт, бирок аны жетер жерине жеткирген текстура болот! Ооба! Тоолор такыр көрүнбөйт. Бул символбу? Эмненики? Чын эле алардын баары тумандабы? Мектеп окуучулары жана мектеп тоодогу бийиктикте турат! Олимпте! Фудзиямада! Таманыңыздын астындагы жердин салмагы сезилип, төбөңүздө бийик асман турганда, биз ким экенибизди, ар ким өз алдынча ким экенин түшүнүүгө дагы убакыт бар. Советтик Кыргызстан 70-жылдардын аягы, 80-жылдардын башы. Адабият жаралды, кыргыз керемети пайда болду! Кинодо, театрда, архитектурада! Кийинкиси эмне? …. Азырынча өткөн кезге, болгон учурга жана али келе элек кездерге ностальгия бар! Келечек али бүдөмүк, ошондуктан кызыктуу! Кызыктуу! Укмуштай керемет символ!
Кышкы Сенеж. Кенеп, картон, май, 68×50, 1979
1945-жылы июнь айында СССР Көркөм фондунун президиумунун чечими менен Москва облусунун Солнечногорск районундагы Сенеж көлүнүн жээгинде ушул эле аталыштагы чыгармачылык жана эс алуу үйү негизделген. Ага союздун булуң-бурчтарынан сүрөтчүлөр келип, эс алып, чыгармачылык менен алектенишчү. Бир агым менен келгендердин мөөнөтү эки айга созулчу жана бир эле учурда 70 киши жайгаштырылчу, ошондо жылына беш жолудан киришкен. Комиссия Бүткүл союздук көргөзмөлөргө мыкты эмгектерди тандап алып турган. Ошол жерде 1964-жылы Евгений Розенблюмдун жана Карл Кантордун жетекчилиги астында түзүлгөн СССР Сүрөтчүлөр союзунун окуу-эксперименталдык студиясы — «Сенеж» дизайн студиясы атактуу болгон. Студия советтик дизайн теориясын жана практикасын өнүктүрүүдө эбегейсиз роль ойноп, станоктук живописте композициялык ыкманын пайда болушуна салым кошкон…
Биздин бет маңдайыбызда керемет композиция турат: автор сырткы көрүнүштүн логикасын ачып берет. Тегиз горизонталдуу кар баскан талаа, анын артында бир кабаттуу жыгач үйлөр көрүнүп турат. Алар жапыз жерде жайгашкандыктан, жарымы көрүнбөй, кирпичтен курулган имараттын пайдубалы кесилип калгандай көрүнөт. Андан ары эңкейиш кетет, бирок көрүнбөйт, көл да көрүнбөйт. Аркы өйүздө токойлуу адырларды көрүүгө болот. Көл жээгинин рельефи бул адаттан тыш композицияны түзгөнүнөн сүрөтчүнүн өзүм билемдиги эмес экени көрүнүп турат! Сүрөтчү ошол анча деле кызыктуу болбогон нерсенин артыкчылыктарын көрө алган. Бул автордун эң жогорку деңгээлдеги оригиналдуу адам экенинен кабар берет. Аны эффекттер, көлдөр жана ачык мейкиндиктер кызыктырбайт, аны акылы менен көргөн нерселер гана кызыктырат. Ал эми көрүнбөгөн нерсе фантазияны ойготот! Эр жүрөк композиция! Талаанын сызыгы чатырлардын сызыгын кайталайт. Күздүн биринчи кары күнгө агарып, алыскы токойлор да жарык болуп турат, бирок алар карайып калганы байкалат. Көрүнүшү айыл тарапта калган, аны картадан көрүүгө болот. Анын Загорье деген аты бар. Ошол айылда сүрөтчүнүн изи түшкөн айылдык дүкөн бар…
Түштүктөгү кеч. Кенеп, май, 94х100, 1978-1980
Кечки маал, тагыраагы, түштүктөгү күүгүм кеч. Керели кеч жерди аптабына ысыткан күн горизонттун ары жагына жаңы эле жашынды. Ысыктын илеби дагы эле тарай элек болгондуктан, айланадагылардын баарынан жылуулук чачырап тургандай. Ал эми көгүш тарткан асман салкындай баштаган. Кеч киргени менен айлана дагы эле жарык. Эки кыз талаа иштерин аяктап калды. Бири башына пахта салынган чоң түйүнчөктү кармап турат; экинчиси эңкейип, жүктү таңып жатат. Бул жерде Зинаида Серебряковадан көп нерсе бар («Беление холста», 1917-жылдагы этюддар жана эскиздер). Позалар жана маанай, жеңилдик жана кийим-кечелер. Серебрякова иш процессин чагылдырганы көрүнүп турат, ал эми бул жерде эмне экени түшүнүксүз го? Иш бүтүп жаткан кезди чагылдырганбы? Жан Милле* эсиңе түшөт. Дүйнөлүк живопистин жетишкендиктери советтик сүрөтчүгө жаш колхозчулардын эмгегин даңазалоого жардам берет. Демек, тема да, сюжет да жөн гана шылтоо. Советтик Кыргызстанда тема да, сюжет да башкача боло албайт эле. Алар негизги өзөгү эмес жана башка нерсе жөнүндө айтып берүү үчүн гана колдонулат. Фактурасы, түсү, композициясы кызыктай болушу мүмкүн экендиги жөнүндө! Жалгыз гана фактура (булут, жер, кийим) оюмдун жаралышы, күнүмдүк жашоонун жыты, салттын күчү жана жаңы нерсеге болгон каалоо жөнүндө айтып бере алат! Күрөң түстүү азапты кызгылт сары түстө баяндаган кумар жөнүндө… Бирок мунун баары азыр түшүнүктүү болобу? Башка өлкөдө? Бизге деги керекпи? Советтик жыргалчылыкты сайраган канаттуулардын тилинин татаалдыгынан адашып калбайбызбы?
* Жан-Франсуа Милле (1814-1875) — Француз сүрөтчүсү, «Барбизон» деп аталган мектептин негиздөөчүлөрүнүн бири.
Аптап. Кенеп, май, 60х65, 1977-1979
Кызыл көйнөкчөн аял тик дөңдүн четинен адамдар таптап жасаган жол менен баратат. Башындагы түйүнчөгү аны күндөн коргонууга жардам берет. Жол көрүнбөйт – жолдун бир бөлүгүн кесе өткөн сызыгы көрүнүп турат. Жолдун боюнда көк карагай өсүп турат. Болду. Адыр менен жол, аял жана дарак. Баса, дагы эч кимге боор толгобогон аптап бар. Анан дагы кызгылт сары түскө боелуп аалоолонгон жерден тарап жаткан аптаптын илебин козгогон асман да бар. Бирок асман салкын эмес — ал тек гана кызгылт көк тартып турат. Башындагы таажыдан түшкөн көлөкө жардам бербегендиктен, аял иштерин эртерээк аяктоого ашыгат. Башындагысы оңго кыйшайып, кызыл чок болуп күйүп баратат, кызыл көйнөк толкунданып, бийлеп, жаркырайт. Түсү – аптыгып шашып бараткан аялдын түпөйүл абалы жана кыймылсыз карагайдын азабы. Сүрөттөн аптаптын илеби уруп турат. Бирок бул импрессионизм эмес да? Жашоодон алынып тартылган эмес. Пленэрден мындайды көрө албайсың. Табиятта мындай айкалышуулар болбойт. Ал сүрөтчү ойлоп тапкан табылга! Алар кайдан жайдан келип кенептин үстүндө пайда болду. Ушундай кылыш керектигин ички сезими түрткү берип ойготту. Картина – бул реализм эмес. Адабият да эмес. Картина – бул материалдуулук, нукуралык, түстөрдүн далили. Жана да түштүктүн руху, заманбап оригиналдуулук. Капыстан жасалган иш чындыкка көбүрөөк окшошуп калат деген ишеним бар. Ишеним кайдан келет? Окуду, иштеди, ойлонду. Анан дагы жогору жактан, өзүбүз да түшүнбөгөн, жөн гана баары жакшы болот деген ишенимди жараткан учур пайда кылган илгерки үмүт. Андан кийинки кадамды жасоо кыйын болот. Советтик кийинки кадамды жасоо мүмкүн эмес…
Үпүп кармаган бала, кенеп, май боек, 87х59, 1975-1976
Бала дарактын түбүндө колуна узун кууш тумшуктуу, желпингич түрүндөгү төбөсү ачылган, күлгүн ачык түстөгү кушту кармап турат. Артындагы адырлар жарым тегерекчелер менен белгиленип коюптур. Ылдый ийилген дарак кайра өйдө карай желпинип жылып бараткандай сезилет. Бардыгы жалпыланган жана бирдиктүү боз-жашыл түскө боелгон. Үпүптөн башкасы! Үпүп – түстүн борбору, кылдаттык менен жана майда-чүйдөсүнө чейин сүрөттөлүп тартылган. Парадокс мына ушунда: ушул түгөйдөгү жаш натуралист бала табият менен жуурулушуп, ал эми жапайы куш өзгөчөлөнүп турат. Бала куурчакка көбүрөөк түспөлдөшүп тургандай, ал эми упүп жандуу, анан кандайдыр бир үрпөйүп турган сыяктуу. Бала — түзүлүшү, үпүп — мазмуну… Эмнегедир эсиме унутулуп бараткан «Парижге жол» телефильми (1968-жыл, режиссёр Алексей Студзинский) түштү. Анда өлгөн өрдөктүн тарпын тегерете сүйрөп бара жаткан тестиер бала бар. Албетте, бул таптакыр башка кино. Кийинчерээк «Бешкемпир» (1998-ж., режиссёру Актан Абдыкалыков) тасмасында үпүп кармаган бала символу колдонулат. Ал жерде башкы каарман кушка суктанып, андан шыктанат. Кийинчирээк ал ийгиликтүү айкалышы салондук иштин мыкты үлгүсү болуп калат.
Белгилей кетсек, үпүп дүйнөлүк мифологияда көп айтылат. Үпүп 2008-жылы Израилдин улуттук кушу катары тандалып алынган. Ал эми ошол кезде, 70-жылдардын ортосунда образ жаралган! Бул советтик унификацияга кандайдыр бир нерсени каршы коюуну каалагандыктан пайда болгон. Натыйжада алгылыктуу бүткүл союздук улуттук көркөм варианты жаралган. Андан тышкары, ыйык нерсе пайда болду! Сүрөттө тартылган нерсе жашоону өзгөртүп, руханий жан дүйнөбүздүн бир бөлүгү болуп калды, башкача айтканда, биз искусство деп атаган нерсеге айланды.
Жаз. Кенеп, май боек, 90х100, 1975
Чебердин ушул жана башка ушул сыяктуу сүрөттөрү тууралуу белгилүү искусство таануучу Ольга Попова төмөндөгүлөрдү жазат: «Бул эмгектерде ал (Жамбул Жумабаев) ачык силуэттен жана түстүн локалдуулугунан баш тартып, тигил же бул себептерден улам чыныгы жарыктан жана табияттын жалпы абалынан эркин живопись лирикалык образдарды оңой эле моделдөөчү фантазия түстөрдү жараткан». Так ошондой оңой. Так ошондой! Автор эч кандай убаракерчилиги жок эле өтө жеңил ыкма менен жаштыктын, жаздын, махабаттын башталышынын романтикалык образын өтө жөнөкөй түзө алган! Кандай гана талант! Ал пейзаждын эскиздерин кандай чеберчилик менен тарткан. Жаздын таңы салкын болуп турган кездеги жаратылыштын абалын ачык тунук түстөр менен кандай гана чеберчилик менен жеткире алган. Суу бакан көтөргөн кыз, футболкачан жигит (балким шаардык жигиттир?) жылкыны сууга жетелеп келишти. Экөө тең түстөрдүн жана сезимдердин бул тунук жомоктогудай көрүнүшүнө айкалышып эрип кетишти! Ошол үчүн алар оңго жылдырылганбы? Атчан жигит алдыга озуп баратабы? Ал эми сол жагында анын басымы дарак менен теңдештирилген! Булар биздин Аксинья менен Григорий, «Тынч Дондун* темалары боюнча вариация. Эмне экен? Кыргызстанда мындай болушу мүмкүн эмеспи? Болушу толук мүмкүн. Дарыя да болушу мүмкүн. Тоодо эмес, өрөөндө. Албетте, Дон эмес, бирок ошондой болушу мүмкүн эле. Композиция боюнча жакшы чыгыптыр, бирок мен мындан эч кандай маанини көрө алган жокмун! Ольга Попова өзүнүн көз карашын бул иш “тиги же бул себеп менен жасалган” деп жумшартып билдирген. Сүрөтчү өзүнүн каалоосун ээрчиген окшойт деген сезим жаралат. Станоктук картинанын үстүндө мындай иштебейт. Мындай ыкма менен … иллюстрацияда иштейт. Адабий негиз бар, сюжет, маанай, идея, форма бар. Жазуучу адабиятка жыш толгон. Ал кинону өтө жакшы көрөт. Ал советтик мектептин бир бөлүгү жана жалпы жетишкендиктерди жана… жалпы шаблондорду оңой колдонот. Жана ал мындан эч кандай жаман нерсе көрбөйт.
*Аксинья менен Григорий — М.Шолоховдун «Тынч Дон» роман-эпопеясынын каармандары, төрт томдук роман-эпопеясы. Михаил Шолохов (1905-1984) бул романы үчүн 1965-жылы Нобель сыйлыгын алган.
Аялынын портрети. Кенеп, май боек, 69,5х49,5, 1975
Жантайыңкы сызык фонду жарык жана караңгы бөлүктөргө бөлүп турат. Сүрөтчү плафон перспективасы деп аталган үчүнчү жоголуп кетүү чекитинин жардамы менен бөлмөнүн бурчун кыйшайтып тарткан. Кубисттер мына ушундай мейкиндикти өйдө көздөй жылдыруу ыкмасын көп колдонушкан. Фондун караңгы бөлүгүндө, столдун четинде аялы олтурат. Тааныш профиль, кызгылт тасма, ичке кыл калем жатат, анын бири лимонго тийип турат. Анын жанында дагы эки алма бар. Абдан татаал кооздуу түстөр: жашыл, көк, сары, ачык кызгылт көк, кочкул боз кошумча түстөр. Сүрөтчүнүн аялынын дагы бир портрети биринчи тартылган сүрөттөн үч жылдан кийин тартылган. Советтик сезаннизм* стилинде жазылган — ырайымсыз** чөйрө жана жылмаланган жүз. Мындай кооз чечмелөөдө «зайтун» жүзү кооз беткапка окшошот. Мына ошентип советтик экзистенцияга караганда бөтөнчөлүктүн жана байланыштын жоктугунан татаалыраак болуп чыкты. Бул жерде билинип-билинбеген катмарлар катылып турат: патриархалдык, советтик, либералдык. Бул жерде жана египеттик бурулуштар, күмүш доорунун профили ****; жана кубист***** мейкиндиги, жана постмодерндик коллаж. Аны түшүнүү кыйын — цитаталар өтө татаал. Андан көрө беткап кийип алган жакшы. Же балким сүрөтчү аягына чейин баргысы келбегендир! Мен жактырган адамымды талдагым келген жок. Бул кооптуу нерсе, минтип олтуруп формализмге жетип калышы мүмкүн. Азыркыга чейин, түзүлүшү гана маанилүү болуп турганы эсеп. Ошондо: профили да, кызгылт лентасы да, лимону жана да ичке манжалары — ушунун баары акыры бир манерага айланат.
*Поль Сезанн (1839-1906) — француз сүрөтчүсү, постимпрессионизм өкүлү.
** бруталдуу – орой, каардуу же мерез; оройлукту же каардуулукту билдирет
***экзистенция – бар болуу, жашоо
****Күмүш доор ‑ XIX аягын, XX кылымдын башталышын камтыган орус поэзиясынын орунттуу мезгили, негизгилеринин бири.
*****Кубизм – ХХ кылымдын башталышында Францияда пайда болгон живопистеги агым
Портрет. Кенеп, май боек, 70х59, 1974
Сүрөтчүнүн жубайынын портрети жөн гана “Портрет” деп аталат. Авторду конкреттүү бир адам кызыктырбайт — ал типтүү нерсени түшүнгүсү келет. Мындай аялдардын тиби СССРдин искусствосунда кара килеңден (оттепель) кийин дароо пайда болгон. Анан дароо эле ар кимиси татаал, эки ачакей, күмөндүү жана өздөрүнүн эркин күмөн саноолорундагы кубулуштар жөнүндө айта башташты! Бул Леля — Татьяна Лаврова (“Бир жылдын тогуз күнү”. 1962, режиссёр Михаил Ромм); Таня – Маргарита Терехова (Саламатсыңбы, бул менмин! 1965, Фрунзе Довлатян); стюардесса Наташа Александрова — Татьяна Доронина (“Дагы бир жолу сүйүү жөнүндө”. 1968, Георгий Натансон). Тилекке каршы, биздин республикабыздын киносу мындай ачык-айкындыкка, эки ача пикирге жете элек. Чектен тышкаркы, жасалма олуттуулук, пафостуу актуалдуулук көп эле кездешет, а бирок заманбап, шаардык, эмансипацияланган, чоектогон эрке жана татынакай аял образы жок болчу. Боло да элек. Бирок эми мындай образ кыргыз живописинде пайда болду. Образ анчалык ачык, так эмес. Ийкемдүү, көп кырдуу. Ал эми композициясы жагынан каарман өзүн «жарым жарык жана жарым караңгылык» чөйрөсүндө, жарым-жартылай маанилер чөйрөсүндө таба тургандай кылып жасалган. Артынан жарык жашыл-көк, ал жаркыраган жана кызыктуу жана баары түшүнүктүү. Ал жерде компания бар, эч ким эч нерседен шектенбейт. Ал эми аял өзүнчө обочолонуп алган. Ал буттарын кайчылаштырып отурат, колдору да кайчылашып турат. Жөнөкөй жана стилдүү кийинген. Анын бет алдында сирень түстүү-кызгылт көк келечек көрүнгөнсүйт, а бирок, кыязы, эч нерсе жоктой. Алдындагы белгисиздикке телмире карап олтурган абалында манжалары менен эриндерин сылагылайт. Аябай ойго чөккөндүктөн, кооптуу козголоң чыгарууга алы да жок. Кийимдеринин бүктөлүшү аркылуу аялдын денеси чыңалып турганы сезилип турат. Ал эми колунун манжалары анатомия эмес, чийме да эмес, кандайдыр бир бүдөмүк белгилердин сыныктары. Күмөндүү ойлордон качып кутула албайсың жана ал гармонияны талкалап жок кылат. Андан ары Микеланджело Антонионинин* Моника Виттисине окшогон советтик экзистенция сыяктуу бир нерсе пайда болушу керек эле. Бирок ал пайда болгон жок, СССР киносуна да чыга алмак эмес. Ал эми живопистечи? Биздин живописибизде? Тилекке каршы, анда да жок… Негизинен, 70-жылдардагы советтик сүрөтчү сүрөтчүнүн аялынын портретин аягына чейин түшүнө алган эмес.
*Микеланджело Антониони – италиялык белгилүү кинорежиссер
** Моника Витти – италиялык белгилүү киноактриса
Көл боюндагы кыздар. Кенеп, май боек, 59х59,5, 1973
Советтик искусство таануучулар айткандай, — бул автор үчүн программалык чыгарма. Бирок анын манифести эмне? Аны менен сүрөтчүнүн чыгармачылыгынын экинчи этабы башталат. Сүрөтчү кантип тартуу керектигин түшүндү, эң негизгиси, ал эмне жөнүндө тартарын түшүндү. Реалисттик традициялар, советтик лирика дагы эле бар экени байкалат. Адырлар материалдуу, асманда таза аба, суу… тунук эмес. Жаштардын темасы, албетте, комсомол! Андан башкасы жок болчу. Ырас, көл өтө табышмактуу сезилет, сезимдер да сырдуу, туюк. Кыздар көлгө күүгүм киргенде чакалары жана суу илгичтери менен суу алыш үчүн келишкен. Айланада бир да дарак жок. Таң калычтуу. Бул жаңы суу сактагыч болушу мүмкүнбү? Комсомол суу сактагычыбы? Кыздардын бири ак көйнөкчөн, экинчиси кызгылт көйнөкчөн. Алар сууга түшүп чыгышканы көрүнүп турат. Бири чачын өрүп жатат, экинчиси бутун сууга чайкап жатат. Алар кимдир бирөө көрүп коебу деп чоочулабайт. Сууну ошол эле жерден алышты бекен? Же булактанбы? Бул азыр эч кандай мааниге ээ эмес. Жаш кыздарга баарына уруксат! Ал эми сүрөтчүгө сатори сезилет! Адатта алыстагы көрүнүш үн-сөзсүз убакытты токтотуп койгондой көрүнөт. Жашоо башка бир өлчөмү менен бир жакка агып баратат, эмне болуп жатканын түшүнбөйсүң, бирок баарына алдын-ала макул болосуң. Анткени бардыгы жогору жактан келет жана эч кандай карама-каршылык, бири-бирине дал келбеген айырмачылыгы, карама-каршылыктардын күрөшү жок. Диалектика менен метафизика жок. Жөн эле жашоо бар. Жана ал өзгөчө мемиреген бейкуттукту камтыйт. Ар кандай кыймыл-аракет, капилет чыккан добуш, жана тирүүлүктүн агарган жарыгы аяктайт… Сүрөттө сакталып калат! Ошондуктан биз аны сүйөбүз! Көз ирмем токтоп калды, ошонун өзү сонун! Айтиев — экстремалдуу, Асранкулов — бруталдуу, Жумабаев — экзистенциалдуу!
*Сатори (жапончо – “агартуу”) – Дзендин медитативдик практикасында – “бир ойдун абалына” жетүү аркылуу чыныгы табиятты түшүнүү тажрыйбасынын ички жеке тажрыйбасы.
Аялынын портрети. Кенеп, май боек, 32х24, 1972
Профили — ылайыктуу ракурс, кичинекей, чакан жана сырдуу. Нефертитиге шилтеме. Жүзү ачык, бирок бетинин түзүлүштөрү – символдорго жыш. Сүрөтчүнүн аялынын портрети — бул да символ болуп саналат. Жана дагы ал шыктандырууга тийиш! Сүрөтчү моделди, анын ар бир өзгөчөлүгүн жакшы билет. Татаал нерселер жөнөкөй айтылганда, көп нерсе айкын болуп калат. Ал бир сызык аркылуу жөнөкөй боек менен берилип, эч кандай ракурсу, шилтемелери жок эле образ өз алдынча жашай берет. Жашыл түс тереңдикти жаратат, бул жайлуулукка жана кечки эс алууга шыктандырат. Кара — бул стилдин чегиндеги кумарлануу. Охра – ыргактуу, жайлуу. Узун мойну – кадыр-баркы. Олтурушу – тынч, бейкапар. Көтөрүңкү каштары — сылыктыгы. Чач жасалгасы – уникалдуу, өзгөчө жана ага гана жарашат, ал моданын артынан түшпөйт. Баары чогуу — өзүнчө бир нерсе! Атүгүл, эң жакын адамы да сүрөтчү үчүн “өзүнчө нерсе”, ар кандай чечмелөө мүмкүнчүлүгү үчүн кызыктуу үлгү. Кайталангыс чөйрөдөн чыккан каарман — 70-жылдардагы Советтик Кыргызстандын эркиндикти сүйгөн интеллигенциясы. Ушунчалык таанымал жана… чектелген, тарых дүйнөсүнөн бөлүнгөн. Ыктыярдуу сүргүнгө айдалган, даңазаланган көшөгө. Чек арадан чыгуунун кажети жок, ансыз да көп нерсеге жол берилиптир. Бардык нерсе адептүүлүктүн жана тартиптин үлгүсү болушу керек. Эркиндикпи? Кадырыңыз жан болсун, а бирок өтүнүч, бирок адепсиздикке жол бербегиле. Рахмат, эч кандай радикализмге да жол жок… Сүрөтчү символго конкреттүү бир нерсе киргизе алган. Портрет кудум эле ичинен баарыбызга өткөн чактагы, тынч, бейпил, ички жарыкты чачып жаткандай сезилет.
Келин. Кенеп, май боек, 58х54, 1972
Бул кыязы, келиндин үйүндө болсо керек. Жаш келинди көрүү үчүн күйөө баланын үй-бүлөсү калың төлөөгө тийиш. Же балким аны күйөө баланын үйүнө алып келишкендир. Адатта келинди бөлмөнүн төр жагындагы бөлүгүнө көшөгө тартып олтургузуп коюшат. Азыр көшөгө ачык. Бирок ак жоолук көрүнбөйт. Салтка ылайык, келиндин башына кайнене ак жоолук салышы керек. Сүрөтчү аны көрүп, куттуктап, ак батасын берип, бала-чака, ден соолук, көп жылдык үй-бүлөлүк бакыт каалаган соң… анын баарын сүрөткө түшүргөн. Көргөндөн кийинки эсине калгандары боюнча. Аны ырым-жырымдардын аки-чүкүсү кызыктырбайт – сүрөтчүнү жеңил тик бурчтук, ачык көшөгө жана, албетте, колукту кызыктырат. Аны көрүү үчүн жакшылап кылдат карап чыгуу керек.
Эми анын жашоосу күңүрт бөлмөдөгү септин жанында: сандык, жууркан, килемдер. Эч кандай кубанычтуу сезимдер, толкундоо, суктануу жок. Светтик эркин ойчул, модернист жана постмодернист патриархалдык келиндин образын мына ушундай маанайда көрсөткөн. Сакталып калган салттарга таң калып, эсиңиз ооп калдыбы? Бул кинодогу көрүнүш болушу мүмкүнбү? 1972-жылы Жамбул Жумабаев сүрөтчү катары Чыңгыз Айтматовдун повести боюнча «Солдатенок» телефильмин тартууга катышкан. 1974-жылы Чыңгыз Айтматовдун чыгармасы боюнча “Кызыл алма” көркөм тасмасы тартылган. Бул тасмаларда келин жөнүндө мындай сценалар жок…
Бул өткөн патриархалдык доорду сындообу? Аялзатынын түйшүгү күчтүү болгонбу? Жаштык, тазалык, эркиндик менен коштошконбу? Бул оозеки гана айтылган, бирок сүрөттө мындай эч нерсе жок. Бир калыпта, эч кандай сезимдери байкалбаган, салкын, кайдыгер. Сезимдерди ооздуктоо жөндөмдүүлүгүбү? Сезимдер катылган, кыймыл-аракети ырым-жырымдын белгилеринен кабар берет, окуялар толкундатпайт. Композициялык табылгалар бир аз өзүнө тартып турат. Туруксуз, орто, жашыруун нерсе… Же балким, бул формалдуу ыкмалардын артында дагы бир нерсе — катаал жана коркунучтуу нерсе жаткандай? Бул жерде негизги нерсе келин эмес. Негизгиси — андан ары өтпөгөн күн нуру жана артында кызыктуу эч нерсеси жок ачылып турган көшөгө.
Байге. Кенеп, май боек, 139,5х220, 1970
Түсү күңүрт кара. Бул кыргыз ири модернизминин чыгармаларынын формалдуу өзгөчөлүгү. Актабай туруп эле фон боюнча тыгыз иштөө ыкмасы. Сынчылар аны москвалык кесиптештерин туурап жатат деп айыпташкан. Бирок биздин живописчилер бүткүл союздук кыймылдын өздөрүнүн вариациясын таба алышты, ал тургай, алдыга озуп чыгышты! Бир аз убакытка… Мунун баары оюнчук сыяктуу деген сезим коштойт. Ат чабыш оюнчук сыяктуудай. “Ойгонуунун” жана “Үй-бүлөлүк маектин” татаалдыгы жана тереңдиги жетишпейт. Бирок дагы бир кыйынчылык пайда болот! Бул жерде гипертекст сыяктуу окуш керек болгон көптөгөн постмодерндик сырлар бар. Кээ бир табышмактар окулбайт жана расмий көнүгүү бойдон калууда. Көнүгүүлөрдүн мааниси бар, анткени алардын артында сыр катылган! Мына ушундай постмодерндик тавтология*! Азыр мода болуп айтылып калгандай – Петров-Водкинге шилтеме – урмат көрсөтүү оңой эле байкалат. Алдыда, албетте, кызыл ат! Жана да «Самаркандиянын» түрлөрү! Татаалыраак шилтеме бар: борбордо, арткы бетте, дөңдө, көк чөптүн үстүндө жубайлар эс алып жатат. Ал Кузьма Петров-Водкиндин (1935) «Жаз» чыгармасындагы сүйүшкөндөрдү абдан эске салат. Бир гана жигитибиз башын колуна алып жазданып жатканы болбосо. Петров-Водкиндин мындай фигурасы бар, бирок ал аял жана ал жылаңач! Мындагы мейкиндик да атайылагандай теп-тегиз болуп турат. Эмне үчүн кыргыз живописинде мейкиндик атайылап тегизделген? Анткени тоолор үчүн! Дайыма жалпак тоолорду алыстан көрөсүң, кудум эле узун фокустук объективден көргөндөй… … Алдыга жашы озуп чыкты! Бизде жаштарга ар дайым ак жол каалашат! Кайрадан революциячыл кызыл ат партиялык номенклатуранын (ортосунда калпакчан номенклатура) алдында баратат. Сүрөтчү советтик колхоз идиллияны каалабайт жана тарта албайт. Анан бир аз шакаба чегет. Аттардын баары бирдей, каруселдегидей. Бул кайдан чыкты? Алар түсү боюнча гана айырмаланат, кээ бири кочкул жашылдан айырмаланып турат, башкалары – житип жок болуп кетет. Аттар кудум Көркөм фондунун трафареттеринен жасалгандай! Аа, алар кайдан келгени эми байкалды! Бул Көркөм фондунун халтураларына болгон жагалдануу! Алар халтураны жасай салышты эле, постмодерндик сүрөт үчүн трафареттер ишке жарап кетти. Ал эми атчандардын баары ар башкача. Трафареттер жок болчу. Кара ат бар… Алыстагы жалгыз көрүүчүнүн сөлөкөтү да кимдир бирөөгө окшош. Ким эле? Эстей албайм. Мунун баары бир жерден келгени көрүнүп турат. Бирок аны аныктоо мүмкүн эмес. Постмодернизм… 1970-жылы – бул жаңы, тайманбас, таланттуу башталыш эле! Ырас, табышмакты эч ким чечкен жок.
*Тавтология — риторикада бул бир эле нерсенин ар кандай сөздөр менен ашыкча кайталанышы, мисалы, «майдын майы», «оору менен ооруп калуу», «нөшөрлөгөн нөшөр»
Ойгонуу. Кенеп, май боек, 99х120, 1969
Дөбөдө үч киши турат. Экөө улуу, бирөө жаш. Жигит капталда, обочороок турат, анын көздөрү туш тарапка чабыттап ойноктойт. Ал сүрөттүн аталышына ылайык, «ойгоно” баштагандай. Эмнеден ойгонуу? Түшүнүксүз… Бийигирээк жерде турган аксакал, алыска көз чаптырат. Узун чепкен жана жашыл тебетейчен (топу) ал үй чарбасын карайт. Анын да жаш кезинде «ойгонуулары» болгон, бирок ал аларды маанилүү эмес нерсе катары унутуп койгон. Кара чапан кийген, кара сакал, кара мурутчан орто жаштагы киши жигитке көз салып турат. Топтогу адам карикатурага окшоп көрүнөт, көздөрүндө айыптоо жана жигиттин тез эле чоңоюп, башкаларга окшоп — улууларга жакын болушун тилеген каалоо бар… Охра түсү үстөмдүк кылат, кара түс өзгөчөлөнүп көрүнөт, көк түскө басым жасалган. Жигит тагынып турган көк кур эмнени билдирет? Ал эмненин символу? Эгер кызыл болсо, анда баары түшүнүктүү болмок! Анда эле жаш жигитте революциячыл аң-сезим ойгонду деп айтууга болмок! Карапайым элдин оор турмушу жөнүндө ойлор ээлеп алган! Так ошолор аны Октябрь революциясына жетелейт! Бирок бул ачык эле созулуп жатат. Мурда мындай ой жүгүртүү создуктуруу деп эсептелбесе да — социалисттик реализм деп эсептелген. Азыр болсо, айкын көрүнүп турат: жигит жакшы кийинген, ак сөөк, сымбаттуу жана күчтүү, чоң чарбанын мураскери. Анан ага дагы эмне керек? Анын ичинде кандай кеңкелестик сезимдер ойгонууда? Сүйүп калганбы? Аксакалдардын тандоосуна макул эмеспи? Бул эми, чечиле турган маселе эмеспи. Күмөн санаган ойлор ээлеп жатабы? Анан алардын ойгонушуна ким түрткү берди экен?
Албетте, сулуулук да! Башка эч нерсе болушу мүмкүн эмес! Дал ушундай экендигин ар бир сүрөтчү айтып берет. Жигитте сүрөтчүлүк дарамет ойгонду! Анын жан дүйнөсү айланадагы бизди курчап турган дүйнөнүн кооздугун көрүп, тынчтык бербей ээликтирүүдө. Жигит мурдагыдай жашай албай калды, жана эмне кыларын билбейт… Сүрөтчү өзүнүн алгачкы чыгармаларында эле советтик идеологиялык шаблондор талап кылынгандан да олуттуураак иштөөгө ниеттенгендигин ачык көрсөткөн.
Кечки тамак. Үй-бүлөлүк сүйлөшүү. Кенеп, май боек, 99,5х121,5, 1968
Чай үстүндө баарлашып, үй-бүлөлүк маселелерди чечип олтурушат. Жеке эле үй-бүлөлүк эмес. Чындыгында, бүт көчө, бүт айыл, бүт аймак — бир үй бүлө! Өнүккөн социализмди, кудайга шүгүр, куруп алышты, сүрөтчү карапайым элдин кандай отурукташып, кандай жашап жатканын бизге көргөзүүдө. Жакшы эле жайгашып алышты. Дубалда килемдер, жерге кызыл таар, дасторкондо ысык чай, даамдуу палоо. Сүрөтчү кара чарчы менен стилдүү интерьерди тарткан. Олуттуу симметрия жана жеңил асимметрия. Дубалда, так ортосунда үй-бүлө мүчөлөрүнүн сүрөттөрү илинген, капталдарында бирдей тик бурчтуктар бар: жыйылган жууркан-төшөктөр жана оймо-чиймелүү сандык. Бөлмөнүн ортосунда жапыз тегерек сүйрү стол, ак дасторкон жана тамак-аш салынган идиш коюлган. Столду тегеректеп беш киши отурат: чакан асимметрия мына ушунда! Сызыктардын асимметриясы — бул мүнөздөр, түстөрү — символдор. Жана мизансценасы кинодогудай эле көрүнүп турат. Конкреттүү. Азыркы “абстракциялык сүрөтчүлөр” сыяктуу эмес, жаштардын эле эмес…. Көк костюмчан – башчысы окшойт, анын харизмасы байкалат, анын сөзү чечүүчү сөз. Кара чапан аксакалдын мурдагыдай шааниси болбой, баарына макул болуп башын ийкегилеп олтурса да, ага ызаат менен мамиле кылууда. Жашыл калпакчанды да сыйлаш керек, аны палоо жегенге чакырышкан. Ал палоо жеп, шашпай угуп олтурат, анткени, маанилүү ролду аткарат – элге туура маалымат жеткирет. Күйөөсү менен аялы босого жакта тизелеп олтурат. Салпак кийинген күйөөсү жер тиктейт, аялы чай куюп олтурат, ал куйган чайдын өңү саргыч-кара, ачуу демделген, аял бирок эркектин ишине кийлигишпейт. Алар жай сүйлөшөт. Тагдырлар акырын чечилет, таңууланган пикирлер, маанайлар үстөмдүк кылат! Үй-бүлөдөгү татаал сүйлөшүү…
<= 13-ЧЫГАРЫЛЫШ АНДАН АРЫ (УЛАНДЫСЫ БАР…)
Фонддун бардык жаңылыктары тууралуу телеграм каналында:
Санжарбек Данияровдун коомдук фонду
Кызык болсо жазылыңыз
