20.09.2022
|
Шамек Тилеубаев
589 |
Комментарий жок
— Жетісу. 1916 жыл. Құжаттар мен материалдар жинагы. Күрастырушы: Ш.Б. Тілеубаев — Алматы: «Ел -шежіре», 2008. – 304 с
— Семиречье. 1916 год. Сборник документов и материалов. Под ред. Ш.Б. Тилеубаева. — Алматы: «Ел-шежіре» 2008. – 304 с.
Электронную копию сборника нам любезно предоставил составитель и редактор этого издания Шамек Тилеубаев. Приносим ему искреннюю благодарность.
Ссылка для чтения или скачивания сборника — после комментария.
Комментарий Владимира Шварца к Сборнику под ред. Ш. Тилеубаева
Продолжая выполнять взятое на себя обязательство предоставлять заинтересованным лицам в свободное пользование все доступные нам сборники документов, относящихся к истории событий 1916 и последующих годов в Туркестане и, в частности, в Семиреченской области, сегодня публикуем сборник документов «Жетісу: 1916 жыл. Қүжаттар мен материалдар жинагы» («Семиречье: 1916 год. Сборник документов и материалов»). Это издание, вышедшее в свет в 2008 году, является 11-м томом серии «Қазақ үлт-азаттық қозгалысы»(Казахское национально-освободительное движение), выпускаемой издательством «Эль-шежiре» (Алматы).
Несмотря на то, что со дня выпуска сборника «Семиречье: 1916 год» прошло уже почти 15 лет, можно уверенно говорить, что представленные в нем документы до сих пор не введены в научный оборот. Даже в год 100-летия Уркюна, когда число публикаций о событиях вековой давности исчислялось сотнями, в них не было ссылок ни на Сборник в целом, ни на представленные в нем материалы. А между тем среди них немало весьма интересных документов, как минимум три – истинно сенсационные.
Всего в сборник «Семиречье: 1916 год» составители включили 62 документа, обнаруженных в 6 архивах трех государств: казахских – АП РК, ЦГА РК и АОГА, российских – ГАРФ и РГВИА, и узбекском ЦГА РУ. В сборник также включены статьи и заметки из семиреченских газет «Казак» и «Семиреченская жизнь». В издание вошли 11 документов, которые ранее или позднее были опубликованы в других аналогичных изданиях, то есть подавляющая часть материала – оригинальна.
Среди материалов сборника есть документы Статистического Управления Семиреченской области, дающие представление об административной структуре этой области (№ 1), ее населении (№ 21), а также о животноводстве и поголовье скота по состоянию на июнь 1916 года (№ 20), то есть до начала беспорядков и карательных акций. Сведения, представленные в этих документах, являются базисом для оценки масштабов потерь.
Документы №№ 3-26 относятся собственно к периоду подготовки к восстанию, его подавления и осуществления репрессивных акций в части депортации киргизов с мест их проживания на сырты Нарынского уезда. Документы касаются всех перечисленных аспектов деятельности администрации Семиреченской области. По форме это самые разнообразные документы, начиная от лубочной поэзии с описанием карательной акции и заканчивая всеподданнейшим отчетом военного губернатора.
Документы № 33-48 относятся к мероприятиям по возмещению вызванных восстанием убытков русскому и киргизскому населению, которые осуществлялись различными органами власти и общественными организациями в период между февралем и октябрем 1917 года. Полагаем, эти документы позволят ответить на вопрос о том, насколько последовательно и эффективно Временное Правительство, Туркестанский Комитет и созданные ими структуры способствовали восстановлению справедливости и межнациональному примирению в Семиреченской области.
Следующий блок документов относится к периоду между январем 1918 и началом 1921 года, когда в Семиреченской области действовала «Советская власть без большевиков» и в органах управления безоговорочно доминировали европейцы — представители эсэров, меньшевиков и кулаческой части переселенческого населения. Документы № 50-62 характеризуют положение киргизского населения, условия жизни беженцев на китайской территории и обстоятельства их возвращения на места прежнего проживания. Большая их часть — это воспоминания участников и современников событий, написанные 10-20 лет спустя.
Совершенно уникален документ № 33. Это благодарственное послание и одновременно, «рекомендательное письмо», адресованное Областным Киргизским Комитетом, жандармскому ротмистру В.Ф. Железнякову, бывшему главе тайной полиции Семиречья. Наверное, в 1917 году второго такого случая не было. После свержения монархии на всей территории России полицейские и жандармы вынуждены были скрываться и опасаться за свои жизни, а здесь наиболее бесправная часть населения благодарит «сатрапа режима» за понимание и защиту. Для того, чтобы заслужить такую оценку, надо было совершить воистину неординарные поступки.
Особняком стоит и документ № 51, который представляет собой подборку переводов 16 документов из архивного фонда губернатора Синьцзяня Ян Цзэнсиня (1867-1928) периода между августом 1916 и февралем 1918 года. Эти документы относятся к информационным материалам, получаемым китайскими властями провинции Синьцзянь, о событиях, связанных с переходом российскими жителями китайской границы и действиях, предпринимаемых китайской стороной в связи с этим. Впервые эта подборка была опубликована Н. Мухаметхан улы в учебнике «История казахско-китайских отношений в XX веке» (Алматы, 2006 г.). Этот материал, как и некоторые другие, представлен на казахском языке. Но большинство документов – русскоязычные.
Особый интерес представляет также документ № 52, оригинал которого хранится в Архиве Президента Республики Казахстан. Первая часть этого документа представляет собой черновик или рабочий вариант начальных разделов «Доклада Заведывающего Розыскным пунктом в городе Верном и Семиреченской области», ставшего известным в его окончательной редакции в 2016 году благодаря электронной публикации Росархива (а на нашем сайте: ДОКУМЕНТ №1. ДОКЛАД РОТМИСТРА В.Ф.ЖЕЛЕЗНЯКОВА О ПРИЧИНАХ МЯТЕЖА КИРГИЗ В СЕМИРЕЧЕНСКОЙ ОБЛАСТИ, ЕГО ТЕЧЕНИИ И НАСТРОЕНИИ НАСЕЛЕНИЯ К ТЕКУЩЕМУ МОМЕНТУ) . Остается только удивляться, что важная часть положений этого «Доклада…», будучи опубликованной еще в 2008 году, больше десяти лет оставалась невостребованной историками. К огромному огорчению, в данном случае «опубликована» вовсе не было синонимом «вошла в научный оборот». Но «лучше позже, чем никогда». Заключительные страницы первой части и вторая часть посвящены изложению событий июля-августа 1916 года в Семиреченской области. Изложение событий в основном совпадает с официальной версией, но при этом включает отсутствующие в других документах сведения, в частности, касающиеся осуществленных в июле 1916 года подготовительных мероприятий администрации Семиречья.
Определение автора второй части документа № 52— задача для специального исследования. Дополнительную сложность решения этой задачи придает то, что текст второй части документа обрывается на середине фразы. Но в любом случае, данная публикация представляет несомненный научный интерес.
Мы надеемся, что публикация электронной версии «Алма-Атинского доклада» поспособствует тому, чтобы он стал не менее значимым, цитируемым и неотъемлемым компонентом «документальной уркюнологии», чем первый «Доклад…» В.Ф. Железнякова, обнаруженный в Санкт-Петербурге.
В сборник включена (документ № 53) статья Турара Рыскулова«Из истории борьбы за освобождение Востока. (Восстание киргиз Туркестана против царизма в 1916)», впервые опубликованная в журнале «Новый Восток» в 1924 году. Это была первая публикация известного советского политического деятеля, посвященная истории восстания 1916 года. Уже во втором абзаце этой статьи автор называет акцию правительства, выразившуюся в указе о призыве инородцев, «скорее провокационной». И далее раскрывает этот тезис.
Заключительный блок документов №№ 54-62 составляют воспоминания участников и очевидцев событий 1916 года, записанные в мае 1936 года. Все воспоминания касаются действий казахского рода Албан, кочевавшего на востоке Семиреченской области, а районе долины Каркара. Документ № 57 – поэтическое воспоминание молдо Койшибая Косал улы. Следует полагать, что эти воспоминания были использованы М.Ауэзовым при написании повести «Лихая година». Все документы этого блока на казахском языке.
К сожалению, как и во многих других сборниках документов, подготовленных в Казахстане на основе рукописных документов с дореволюционной орфографией, в публикуемом издании имеется очень много опечаток. Они встречаются практически на каждой странице. Среди них попадаются и весьма двусмысленные, с трудом выявляемые и потому особенно опасные, например, вместо «развивавшегося российского капитализма» напечатано «развалившегося». Поэтому всем читателям рекомендуем быть очень внимательными, особенно при цитировании, и поверять напечатанный текст здравым смыслом и логикой документа. При наличии сомнений лучше всего, конечно, пользуясь приведенными в сборнике реквизитами документов, заказывать оригиналы в архивах.
Несмотря на досадные опечатки, этот сборник содержит важные документы, которые необходимо вводить в широкий научный оборот.
Кечирим сурайбыз, бирок бул макала орус тилинде гана берилген.
Материал посвящен судьбе лиц, непосредственно причастных к событиям 1916 года в Туркестане:
— Подполковник В.А. Базилевский — временно исполнявший обязанности начальника Верненского уезда и командир казачьего карательного отряда в Семиречье в 1916 году.
— Генерал М.Р. Ерофеев — временно исполнявший обязанности генерал-губернатора Туркестанского края вместо заболевшего М.Р. Мартсона и до назначения А.Н. Куропаткина. Именно в период его нахождения в этой должности вышел и доведен до сведения жителей Туркестана до официального вступления в силу печально известный Указ царя Николая II о наборе на тыловые работы.
— Князь В.М. Волконский — товарищ министра (по терминологии этого времени — заместитель) внутренних дел в тот же период, один из идейных вдохновителей упомянутого Указа.
Представляем неожиданную и, на наш взгляд, интересную архивную находку, ставшую возможной благодаря глобальной политике оцифровки архивных фондов и их публикации в Интернете.
Три документа, с которыми мы хотим познакомить читателей нашего сайта, обнаружены в фондах Бахметевского архива – колоссальной коллекции документов по российской истории XX века, хранящейся в США. Официальное название этого хранилища — Бахметевский архив русской и восточноевропейской истории и культуры Колумбийского университета. Это второе собрание (после Гуверовского архива) по числу документов, касающихся российской эмиграции. Основу этого собрания заложил Борис Александрович Бахметев, именем которого и назван этот архив. Собранные документы объединяет то, что практически все они связаны с деятельностью большого числа россиян, эмигрировавших из России после 1917 года. В Бахметевском архиве масса персональных фондов лиц, оставивших значительный след в истории – писателей и поэтов, музыкантов и художников, философов и ученых, военных и политиков. Но, как выясняется, там отложились и бумаги совсем неизвестных персонажей, ничем особенным при жизни не отличившихся. Они эмигрировали в общей массе, а потом, вспоминали и ностальгировали ничуть не меньше, чем их знаменитые товарищи по несчастью, записывали немудрящие истории из своей жизни в России.
К числу таких людей относится и первый герой нашей публикации. Имя Владимира Александровича Базилевского вряд ли вызовет какие-либо ассоциации даже у читателей нашего сайта, несмотря на то, что оно неоднократно упомянуто в наших публикациях. Напомним, подполковник В.А. Базилевский был одним из офицеров, которых губернатор Семиреченской области М.А. Фольбаум спешно и незаконно назначил «временно исполняющими должности» уездных начальников в июле 1916 года, то есть непосредственно в канун «киргизского восстания». О подполковнике В.А. Базилевском писал в своем «Докладе…» Заведующий Розыскным пунктом в г. Верном и Семиреченской области ротмистр В.Ф. Железняков, как о «родственнике покойного губернатора генерала Соколова-Соколинского и жил в Верном в губернаторском доме». О том, что вр.и.д. верненского уездного начальника подполковник В.А. Базилевский, возглавлявший один из казачьих карательных отрядов, «работает молодцом» телеграфировал из Верного в Пишпек сам генерал М.А. Фольбаум 19 августа 1916 года.
Так вот этот самый подполковник В.А. Базилевский и является автором отложившегося в Бахметевском архиве документа, который мы предоставляем для всеобщего ознакомления: РУКОПИСЬ ОЧЕРКА В.А.БАЗИЛЕВСКОГО. К сожалению, воспоминания подполковника посвящены не тем его действиям, когда он работал «молодцом» в 1916 году, а событиям 1920 года. Название воспоминаний — «Последние дни белой власти в Семиречье» говорит само за себя. Эти воспоминания оформлены в виде статьи для журнала «Белое Дело», издававшегося в Берлине в 1926-1933 годах. В неопубликованной статье повествуется не о том, как семиреченские казачьи сотни гнали киргизов в Китай осенью 1916 года, а о том, как три года спустя те же самые казаки, спасаясь от отрядов Красной армии, сами были вынуждены бежать в китайские пределы.
Эти записки – еще одна хроника хорошо известной истории разгрома и бегства армий атаманов Анненкова и Дутова. Благодаря тому, что в 1926 году Б.В. Анненков был арестован и предан гласному суду, этот исторический эпизод изучен достаточно подробно. Материалы расследования и судебного процесса рассматривали и описывали советские и постсоветские историки. Так что у современного читателя имеется возможность изучить те события с двух противолежащих точек зрения.
Свидетельства В.А. Базилевского не содержат никаких исторических сенсаций и откровений. Это еще одна личная история на тему булгаковской пьесы «Бег», написанной, кстати, в те же годы, когда делал свои записи В.А. Базилевский. И все же в публикуемой статье есть отдельные эпизоды и характеристики событий, которые до настоящего времени были неизвестны, но очень хорошо укладываются в каноническую историю конца «анненковщины» и дополняют ее.
Еще два документа – это письма, полученные В.А. Базилевским и связанные с его попытками издать написанную им статью: ДВА РУКОПИСНЫХ ПИСЬМА АТАМАНА КАЗАЧЬИХ ВОЙСК П.Н.КРАСНОВА В.А.БАЗИЛЕВСКОМУ О ЕГО ОЧЕРКЕ «ПОСЛЕДНИЕ ДНИ…». В отличие от получателя, автор этих писем является персонажем, хорошо известным, историческим. Это – атаман, генерал, лидер «Белого движения», командующий антибольшевистскими выступлениями в период Гражданской войны, эмигрант, писатель, коллаборационист, приговоренный и казненный нацистский преступник Петр Николаевич Краснов.
Ничего неожиданного в его письмах нет. Подрабатывавший в межвоенный период литературным трудом генерал-эмигрант оценивает опус начинающего мемуариста В.А. Базилевского и дает советы автору. В частности, пишет, что тому не стоит организовывать лекции в Париже, так как там его история мало кому будет интересна и уж точно не даст заработка. Во втором письме упомянут еще один персонаж, имя и дела которого на нашем сайте названы многократно. П.Н. Краснов интересуется судьбой семьи покойного губернатора Семиреченской области М.А. Фольбаума, проявляя при этом явные дружеские чувства и к самому генералу, и ко всем членам его семьи. П.Н. Краснов задает В.А. Базилевскому вопросы, на часть которых ответы нам известны. Но не все… К сожалению, ответа на это письмо в Бахметевском архиве нет.
Вторая случайная находка еще более фантастическая. Для подготовки вводной статьи к публикации записок В.А. Базилевского я решил посмотреть семиреченские газеты того периода, о котором рассказывает полковник. Взял подшивки большевистских газет — верненских «Известий» и «Правды» за 1919-1921 годы. Без особой надежды найти что-то особое, начал пролистывать, и буквально на втором-третьем листе увидел фамилию «Базилевский»[1]. И не в какой-нибудь заметке из двух строчек, а в образце народного поэтического творчества под названием: СЕМИПАЛАТИНСКИЙ ПЕРЕВОРОТ И ШТАБА КОРПУСА ПОХОД — 30 НОЯБРЯ 1919 Г Самое поразительное, что этот типичный «лубочный рассказ» посвящен тому же историческому эпизоду, о котором бывший и.д. Верненского уездного начальника пишет на страницах 5-6 своей статьи. Те же географические объекты, те же персонажи, те же поступки, те же обстоятельства. Только эмоции – другие, так как безымянный автор, именующий себя «рассказчик дед», — представляет другую Россию, победившую, красноармейскую, советскую.
Надеемся, что эта поразительная перекличка двух участников Гражданской войны, представителей двух противоборствующих армий, будет интересна нашим читателям.
Могила В.А.Базилевского на кладбище Кокад
Ну а третья находка, связанная все с тем же В.А. Базилевским — совершенно другого рода. В Википедии указано, что полковник похоронен на знаменитом кладбище Кокад в Ницце – курорте на Лазурном берегу во Франции. И в самом деле, на одной из фотографий с кладбища Кокад, где похоронено более 3000 российских подданных и русских эмигрантов, обнаружилось имя В.А. Базилевского (1871-1934). Так что теперь мы знаем, где и когда окончил свои дни человек, командовавший отрядом, действия которого спровоцировали «киргизское восстание».
Но мало этого. Примечательно то, что на том же кладбище упокоились бывшие вр.и.д Туркестанского генерал-губернатора генерал от инфантерии М.Р. Ерофеев (1857-1941) и товарищ министра внутренних дел князь В.М. Волконский (1868—1953). Оба они имели отношение к событиям 1916 года в Семиречье: первый действовал в Петрограде, второй – в Ташкенте, в то время как В.А. Базилевский – руководил карательным казачьим отрядом в Верном. Имя каждого из этих людей неоднократно упоминается на нашем сайте и их роль в событиях 1916 года в Туркестане детально рассмотрена и описана.
Скорее всего, в России эти три человека лично никогда не виделись. А упокоились все на Лазурном берегу, на расстоянии не более ста метров друг от друга… Судьба.
[1] «Правда» (Орган Политотдела 3-ей стрелковой дивизии РККА) от 28 мая 1920 г. № 108. л.3.
Вот так штука—право слово Батальон от Шевелева Вдруг восстание поднял. Зданье штаба расстрелял. Штаб застигнут был врасплох. Поднялся переполох. Заметались все, как звери, Наутек пустились в двери. Но три егеря кольцом Уж стояли под крыльцом; Генералу Лукину Искололи всю спину Для острастки иль примера Молодого офицера Распознавши по лицу, Вмиг послали к праотцу. Кто был ловче и хитрей, Ускользнул от егерей. Зезин, Ефтин, Балабанов, Базилевский и Баранов, Да Туганский, Сокольницкий К ник пристал и пан Лепнидцкий, Я назвал бы и других, Да уж будет длинен стих Уцелевший штаб с комкором Пробираясь по заборам, Повторяя «Отче наш…», Путь держал свой на Алаш. С перепугу, чуть дыша, Штаб достиг до Иртыша. «Ну-ка братцы, кто смелее Чpeз Иртыш бежим скорее. Ведь Алаш недалеко», — Вдруг воскликнул Марченко. Под команду: марш вперед, Все тут кинулись на лед, «Нам спасенье в Семиречье, Там не будет с красным встречи. Анненков, как старший брат, Будет нам конечно рад» Молвил Зенин подполковник, Говорил тут и чиновник: „Только, братцы, между нами, Я знаком и с шомполами. Атаман мне хоть и друг, Все же всыпал тридцать штук. Но, я кроток, как Давид, И не помню тех обид Подивитесь добры люди, Кто пешком, кто на верблюде, Кто в телеге, кто в санях Или просто на конях Вереницею спешат К атаману на Аркат. Не поймешь, в каком он чине, Все сравнялися в овчине Без оружия, без шпор — Знать такой был уговор; У немногих лишь одет С боку старый пистолет, Комендант на Удугузе Без погон, в рабочей блузе Дернул, эдак, кружки три, Этикет чтоб соблюсти Порешил тут пир задать: Едет, мол, «штабная знать». Штаб тут славно угостился, И в дальнейший путь пустился. Вот уж виден стал Аркат. В нем назначен был парад. В стороне сложили деньги, Сами стали в две шеренги. Словно вихрь — мотор несется, «Смирно» крик тут раздаётся. Взяли руки к козырьку. Все стояли на чеку. Вот рассеялся туман, Пред глазами атаман, 3езин в рапортом подходит И такую речь заводит: «Мы хотя и не безгрешны, Пожалей ты нас, сердечный, И до лучших наших дней Прокорми и обогрей. Ты прости нам нашу дерзость. Сознаем: писали мерзость, — Нынче, скажем без обмана — Нет нам лучше атамана. Ты России воссоздатель…» Что тут Анненков ответил, Хорошо я не приметил. Только видно по лицу, Что не верил беглецу. А какой он даст приказ. Расскажу другой я раз. А теперь рассказчик дед Шлёт всем искренний привет.
Кечирим сурайбыз, бирок бул макала орус тилинде гана берилген
— COLUMBIA UNIVERSITY LIBRARIES. RARE BOOK & MANUSCRIPT LIBRARY. Bakhmeteff Archive of Russian and East European Culture. Vladimir Aleksandrovich Bazilevskii Papers, 1928
— Петр Николаевич Краснов (1869-1947) — русский генерал от кавалерии, атаман Всевеликого войска Донского, военный и политический деятель, писатель и публицист. Вместе с Казачьими войсками перешел на сторону Гитлера во время ВОВ. Автор романа «Ложь» (1939), где восторженно изображён Гитлер, воспроизводятся расистские антисемитские штампы нацистской пропаганды, а мировое еврейство обвиняется в замысле уничтожить многие миллионы жителей Европы в грядущей войне.. В 1945 г. был взят в плен англичанами и был передан британским командованием советской военной администрации. Этапирован в Москву, где приговорен к смертной казни. Приговор приведен в исполнение в 1947 г
— Как всегда, приводим ниже набранный нами текст документа и скан оригинала рукописи для просмотра или скачивания
Все то, что вы мне пишете о Ваших переживаниях в центральном Китае и в Туркестане, все, Вы знаете о несчастном моем друге и сослуживце Анненкове и о Дутове имеет громадный интерес. Это самые темные и мало исследованные страницы Белого движения. Однако я не советую Вам устраивать лекции об этом в Париже. Такая лекция никогда не даст дохода. В лучшем случае она окупит наем зала и освещения. Все лекции, устраиваемые в Париже всегда убыточны. Но, если бы вы все это написали и послали статьями на имя Ю.Ф. Семенова в «Возрождение» или полковнику Лампе в журнал «Белое Дело», я не сомневаюсь, что ваши статьи имели бы успех и Вы кое-что (очень немного, ибо ничего не оплачивается так плохо, как труд писателя) заработали бы.
Помочь Вам в устройстве лекций я, к моему глубокому сожалению никак не могу, ибо я живу в деревне и в Париже не бываю.
Я был бы Вам чрезвычайно благодарен, если бы Вы сообщили мне о судьбе семьи Фольбаума, которую моя жена и я очень любили. Что сталось и где Екатерина Павловна? Я слышал, что старшая дочь, Ирина Михайловна вышла замуж. За кого? Где она находится? В пределах ли досягаемости? Где остальные дети, оба сына и три девочки? Что с ними сталось. Если Вы знаете чей-нибудь из них адрес, буду Вам весьма признателен, если бы вы мне его сообщите.
О последних днях жизни Б.В. Анненкова я немного осведомлен.
Искренне уважающий Вас П. Краснов.
18 марта 1928 г. № 152 Sauteny
Милостивый Государь,
Вашу статью «Последние дни белой власти в Семиречье» прочел с громадным интересом и волнением, ибо много встретил в ней знакомых имен. Для помещения в газете она никак не подойдет – по своим размерам. Ни одна газета не даст так много места событиям далеким и уже давним. Но журнал «Белое Дело», издаваемый в Берлине, я не сомневаюсь, охотно эту статью напечатает. Я бы Вам советовал для удобства чтения разбить статью на главы. Пошлите ее по адресу «Белого Дела» в Берлин. У меня, к сожалению, нет адреса журнала, и нет под рукой его книги, но вы легко найдете его или в библиотеке, или в газетных объявлениях, пошлите на имя редактора, полковника Алексея Александровича фон Лампе. Если хотите, сошлитесь на меня, сказав, что я вашу статью читал и очень ее одобрил, но, по-моему, этого даже не надо. Статья настолько интересна, что говорит сама за себя.
Кечирим сурайбыз, бирок бул макала орус тилинде гана берилген
— COLUMBIA UNIVERSITY LIBRARIES. RARE BOOK & MANUSCRIPT LIBRARY. Bakhmeteff Archive of Russian and East European Culture. Vladimir Aleksandrovich Bazilevskii Papers, 1928
Могила В.А.Базилевского на кладбище Кокад во Франции
— Подполковник В.А, Базилевский — временно исполняющий обязанности начальника Верненского уезда и командир казачьего карательного отряда в Семиречье 1916 году.
— Как всегда, приводим ниже набранный нами текст документа и скан оригинала рукописи для просмотра или скачивания
Конец 1919 года, столь тяжелого для всего белого движения, застал в особенно трудном положении группу войск Сибирского правительства, боровшегося на южном фронте против большевиков, засевших в Семиречье: стремительное наступление большевиков по Сибирской магистрали отрезало путь отступления на восток, а восстание, вспыхнувшее в тылу, в районе Алтайской ж.д. около ст. Рубцовка, прервало сообщение с центральным правительством и Ставкой верховного правителя и поставило эту группу в совершенно изолированное положение, предоставляя ее собственным силам и инициативе; оставалась надежда, что при удачных боях удастся развить наступление на юг, выйти и занять богатое Семиречье и Туркестан, где с одной стороны казаки, а с другой – туземцы-мусульмане не сочувствовали советской власти и сильно было развито басмаческое движение. Вести с севера приходили какими-то урывками, одна другой неутешительнее и в штабе 2-го Сибирского Степного корпуса, расположенного в Семипалатинске, в ноябре 1919 года царила полная растерянность, принимались разные меры, чтобы спасти как-нибудь положение, но сразу было видно, что меры эти ни к чему не приведут, и даже сами инициаторы этих мер не верят в них.
В этот момент силы войск, расположенных в описываемом районе и находившихся официально под общим командованием командира 2-го Сибирского Степного корпуса генерала Евтина [правильно – И.С.Ефтин] состояли из частей собственно 2-го Сиб[ирского] Степ[ного] корпуса в количестве 3-х пулеметных полков, 2-х полков (конных) Семиреченского казачьего войска, Алашского киргизского конного полка, 2-х артиллерийских дивизионов и партизанского отряда атамана Анненкова, который состоял из 3-х пехотных полков, в том числе одного китайско-манжурского (2 пехотных полка были потом переформированы в кавалерийские), 3-х конных казачьих, 3-х конных киргизских, 2-х артиллерийский дивизионов и разных частей вспомогательного назначения (инженерных, интендантских, комендантских, жандармских и др).[1]* Я пишу, что все эти войска находились «официально» под командой ком[андира] 2-го Сиб[ирского] Степ[ного] корпуса, в действительности же атаман Анненков мало считался со штабом корпуса, на что имел, несомненно, много веских причин. Расстояние между штабом корпуса, расположенным в г. Семипалатинске, и фронтом было около 700 верст, и, кроме того, их разделяла река Иртыш, моста через которую не было, а имелся лишь один паром и пароход-перевозчик жел-дор. грузов, от заречной слободки, находившейся на противоположном берегу Иртыша напротив г. Семипалатинска, по направлению к фронту в спешном порядке начали строить силами и из материалов Южно-Сибирской ж.д. ветку, но, несмотря на все усилия и энергию строителей, удалось довести к концу 1919 года лишь на протяжении 200 верст – все задерживалось недостатком рельс. В этом году, как на грех, Иртыш долго не становился, а потому, когда начали поступать особо тревожные слухи с севера, приступили к постройке временного моста, но работу эту вскоре пришлось прекратить, ввиду начавшегося ледохода. В числе вестей, долетавших с севера, была <3> и одна радостная, а именно прошел слух, что по левому берегу Иртыша двигается армия атамана Дутова, отступавшая от Оренбурга через Акмолинск на Омск, но сейчас повернувшая на Семиречье, — прибытие этой армии сразу увеличило бы силы вдвое, а потому увеличивались шансы на скорый захват всего Семиречья и далее – Туркестана. Между тем морозы крепчали и долгожданное событие свершилось – Иртыш стал, это внесло некоторое успокоение среди штаба корпуса и лиц, которым было нежелательно попасть в руки Советской власти, являлась возможность в критическую минуту двинуться на Семиречье. Минута эта не замедлила наступить: некоторые пехотные части 2-го Сиб[ирского] Степ[ного] корпуса, стоявшие в тылу, в именно части 5-го степного кадрового полка, укомплектованного крестьянами окрестных селений и считавшихся всегда не особенно надежными, за что и прозванного в насмешку частями отряда атамана Анненкова «5-ым советским полком», посланные на усмирение повстанцев в районе Алтайской ж[елезной] д[ороги], перешли на сторону восставшего у станции Рубцовка населения, среди которого они имели родных и земляков, собирались перебить своих офицеров, которым, однако, удалось спастись, убежав и спрятавшись в бору, а затем с большими трудностями пробраться в Семипалатинск. С переходом этих частей был открыт совершенно тыл и приход с севера большевистских войск являлся делом нескольких дней. В штабе корпуса совершенно потеряли голову, и решено было для спасения положения немедленно передать всю власть <4> атаману Анненкову, которого просить выслать часть своего отряда на спасение и защиту Семипалатинска.
В это время я застрял в Семипалатинске, так как имея поручение от ат[амана] Анненкова вступить в командование кавалерийской бригадой его отряда, посланной распоряжением штаба корпуса из Семипалатинска, где она формировалась на Екатеринбургский фронт, но ввиду прекращения всякого сообщения, дальше Семипалатинска я никак пробраться не мог, к тому же по слухам, Екатеринбургский фронт пал и где находились полки этой бригады не было никаких сведений. Явившись в штаб корпуса с целью узнать какое будет мне дано назначение, я получил от начальника штаба корпуса генерала Лукина [NB —Лукин Валентин Евграфович] буквально такой ответ: «Делайте, что хотите, поезжайте, куда хотите, штаба больше не существует!» Выйдя из штаба совершенно озадаченный таким ответом, я встретил редактора военной газеты, издававшейся при штабе корпуса, который прямо мне сказал «Полковник, немедленно выезжайте из Семипалатинска на Семиречье – получены очень тревожные, но вполне достоверные сведения». Получив такой совет от лица, более всех осведомленного в событиях, я сейчас же собрался и ночью в 40о мороз с женой и дочерью, переправившись по льду через р. Иртыш, выехал по Семиреченскому почтовому тракту. Следующую ночь мы ночевали на 1-ой станции от города, где уже собралось много разного народа – офицеров, частных лиц, членов разных ведомств, много женщин и детей, все это уезжало тоже на основе советов осведомленных лиц и частных слухов. Вдруг ночью с телефонной станции коменданта этапа поступили тревожные сведения – передавали, что в Семипалатинске восстание, и все спешно выезжают оттуда на Семиречье, передавали телеграмму из Заречной слободки. Действительно, скоро показались передовые беженцы, ехавшие верхом, в экипажах и даже более важные лица в автомобилях. Как оказалось, штабом корпуса был сформирован особый, «егерский» батальон из наиболее надежных нижних чинов 5-го Степного кадрового полка, и командиром этого полка был назначен местный житель поручик Шевелев, тоже считавшийся штабом одним из наиболее надежных офицеров полка, вот этот-то «надежный» батальон во главе с «надежным» поруч[иком] Шевелевым, произвел переворот в пользу социал-революционеров; начальник штаба Лукин был убит при выходе из штаба вместе с поручиком Семеновым, заведовавшим информационным отделением штаба, в тот момент, когда они садились в автомобиль, чтобы ехать из Семипалатинска. Кроме них было убито еще несколько офицеров, но многим удалось спастись, переправившись по льду в Заречную слободку, которая оставалась в руках белых, так как там были расположены некоторые части из партизанского отряда атамана Анненкова. В Семипалатинске шли уличные бои, слышны были выстрелы – это бились, пробиваясь на дорогу в Семиречье, части отряда атамана Анненкова, расположенные в разных частях города, но в момент тревоги, собравшиеся на сборные пункты и оттуда отступавшие. Через два дня Семипалатинск заняли большевики, и с с[оциал]-[революционерами] было покончено – большинство руководителей восстания было арестовано, и часть их расстреляна. Воцарилась Советская власть.
Глава II
Между тем штаб корпуса продолжал отступать «в спешном порядке»: генерал-квартир[мейстер] подполковник Зезин принявший штаб после убитого генер[ала] Лукина, вместе с командиром корпуса промчались на автомобиле, вслед за ними мчалась на всякий случай их пустая троечная коляска, тянулись телеги, коляски, тарантасы, верховые и пешие, офицеры, семьи офицеров, просто беженцы и вообще всякий народ – все спешили подальше от Семипалатинска, что же делалось в тылу, никто не знал, но всякий боялся отстать, ожидая с минуту на минуту появления большевиков. Вскоре, однако, с юга показались в стройном порядке нарядные сотни казачьего полка атамана Анненкова – это двигался высланный им небольшой отряд с целью попытаться овладеть обратно Семипалатинском и, в случае невозможности, удержать наступление большевиков и дать возможность спокойно отойти частям и беженцам, застрявшим около Семипалатинска, а также эвакуировать хоть часть запасов продовольствия и снаряжения, переброшенных ранее в заречную слободку, которая по сведениям все еще не была занята большевиками. Сам атаман Анненков в это время был занят объездом обширной территории и войск, оказавшихся совершенно неожиданно в его распоряжении, — ему надо было ознакомиться лично с положением дела на местах, надо было лично побывать везде, дабы поднять дух, упавший было в войсках под впечатлением Семипалатинского переворота, а также вследствие разных тревожных слухов, появившихся вместе с беженцами. Обладая страшной энергией и неутомимостью, атаман Анненков в течение одного дня успевал побывать во многих местах расположения своих частей, сплошь да рядом в одну ночь переносясь на автомобиле за несколько сот верст. На одном из этапов я случайно встретился с ат[аманом] Анненковым и получил от него приказание направляться в гор. Лепсинск, куда прибыл из Китая его помощник полковник Сидоров, формировавший отряд для наступления на большевиков из Кульджинского района Китая. В Лепсинске я должен был ждать дальнейших приказаний. Скажу несколько слов о том, куда отступали все эти части, куда спасались беженцы и куда ожидалась еще и вся армия атамана Дутова с массой беженцев, двигавшихся вместе с ней. Район этот, остававшийся еще под властью белых, был Лепсинский уезд Семиреченской области, расположен был в сев[веро]-восточ[ном] углу области и граничил на севере с Семипалатинской областью, <8> причем границей здесь служил труднопроходимый горный хребет Тарбагатайских гор, с востока и юга Китайские владения, границей на юге был тоже снежный горный хребет с несколькими труднопроходимыми перевалами, отроги гор тянулись и вдоль восточной границы, постепенно понижаясь к северу, на западе была пустыня и озеро Балхаш с мало исследованными берегами. Население уезда составляли в громадном большинстве киргизы – кочевники, разбросанные по всему уезду, затем на севере имелся небольшой бывш[ий] заштатный городок, ныне казачья станица Сергиополь, к востоку от него тянулся ряд поселков крестьян-новоселов и имелись лишь два старых поселения – казачья станица Маканчи и сел[ение] Бахчи около самой китайской границы; на юге были расположены три богатые казачьи станицы Саркан, Тополевка и при уездном городе Лепсинске станица Лепсинская, разделявшаяся от города лишь небольшой речкой. Между этими южными и северными поселками имелось несколько старожильческих поселков (Герасимовка, Колпаковка, Ошновка и др.) и несколько новых, да на западе тянулся почтовый тракт, по которому при некоторых станциях были расположены селения. Население в старых поселках и казаки семиреченского войска, а также и кочевники-киргизы были против Советской власти, тогда как крестьяне-новоселы сочувствовали таковой. Край этот вообще очень богатый, особенно хлебом, который в старое время стоял в скирдах по несколько лет, вследствие выпавшей на его долю печальной участи быть ареной борьбы в течение почти 2-х лет, переходивший несколько раз из рук в руки, естественно был опустошен, все запасы хлеба приходили к концу, а беспрестанные военные действия, мобилизации, постоянные реквизиции скота, лошадей, наряды подвод и проч. мешали населению заниматься посевами, почему посевная площадь сократилась до минимума, — все же, несмотря на все это, в силу необходимости решено было, если невозможно будет пробиться через Копал дальше на Верный и Семиречье в Туркестан, задержаться здесь до весны, а весной с открытием перевалов отступать в Китайские пределы по трем путям – через южный хребет в долину р[еки] Борталы, туда же, но западнее через так называемые «Джунгарские ворота», а части, стоящие на севере по тракту Бахты – китайский гор[од] Чунгучак в направлении на Джунгасркие ворота инженерные части ат[амана] Анненкова уже приступили к исправлению дороги.
Прибывшая в район Сергиополя армия ат[амана] Дутова своим видом и состоянием совершенно разбила возлагавшиеся на нее надежды – это уже не была армия, способная на энергичные активные действия, она была совершенно изнурена постоянными боями с энергичным противником, получавшим все время подкрепления, хорошо снаряженным и имеющим обеспеченный всем тыл, армия же ат[амана] Дутова отступала со страшными лишениями, по голой степи, при страшном морозе, ночевать приходилось без крова, иногда без дров, голодать, к тому же вести с собой массу беженцев, женщин, детей, ко всему этому присоединилась еще одна беда – это тиф, тиф всех видов, который уносил жертву за жертвой, больных приходилось вести при отступающем отряде – оставлять при лазаретах нельзя было за неимением таковых, да где и попадались города и селения, то и здесь их нельзя было оставлять, так как сзади наступали красные и попадавшие к ним больные обрекались на мученическую смерть. Бороться с тифом почти невозможно было, за отсуствием достаточных средств. Встретивший эту армию около г[орода] Сергиополя атаман Анненков решил вместе с атам[аном] Дутовым оставить гор[од] Сергиополь, который буквально был завален больными и мертвыми и представлял из себя очаг заразы, направить всех беженцев, гражданское население и больных часть на запад в ст[аницу] Бахты на границу Китая, а большая часть беженцев расстроенные воинские части на юг в г. Лепсинск, куда выехал и сам ат[аман] Дутов со штабом направились на юг в г. Лепсинск. Всё же боеспособное было выделено в особый отряд под общее командование генерала Бакича (черногорца родом), и направлено на запад от Сергиополя. Одновременно с оставлением Сергиополя пришлось отказаться и от активных действий против Семипалатинска и выдвинутые в этом направлении части должны были прикрыть отступление армии атам[ана] Дутова и отойти в расположение отряда ат[амана] Анненкова.
Глава III
Главной задачей высшего командования скопившихся здесь войск, в первый момент, было, конечно, возможно скорей разобраться во взаимоотношениях и затем энергично устройством своих частей и беженцев так, чтобы они могли бы отдохнуть после всех пережитых невзгод и набраться сил для новых лишений и испытаний, которые несомненно, ожидали их в недалеком будущем. Путем переговоров и взаимных уступок удалось добиться полного согласия между тремя атаманами (Дутовым, Анненковым и Щербаковым – замест[елем] Семиречеснкого атамана), каждому были определены его полномочия права и обязанности, и закипела дружная работа: Анненков был признан главнокомандующим всеми войсками и главноначальствующим всем районом, Дутов взял на себя гражданское управление и заведование беженцами, оставив при себе лишь небольшую военную часть, конвойную сотню и сотню особого назначения; Щербаков был назначен командующим южным фронтом, действовавшим в районе копала по путям Гавриловка-Верный, в его распоряжении были Семиреченскиие казаки и части войск 2-го Сибирского Степного корпуса, подкрепленный некоторыми частями из отряда ат[амана] Анненкова, войска, выделенные под команду генерала Бакича, были оставлены на севере в районе Маканчи-Бахты и сдерживали наступление красных с севера, а части отряда ат[амана] Анненкова были расположены в промежутке между отрядом Бакича, Лепсинском и южным фронтом генерала Щербакова и сдерживали наступление с северо-запада; ставка самого Анненкова была почти в центре района в селе Уч-Арал. Благодаря административным способностям и энергии атамана Дутова в короткий срок административный аппарата был налажен; устроено управление заведывающего (начальника) гражданский частью, устроен суд, в три дня открыт тифозный лазарет, организован комитет помощи и довольствия беженцев, — вообще налажено все сложное дело по управлению областью, недостатка в хороших работниках и опытных людях не было, скорее наоборот, так как мало того, что в управлении атам. Дутова влилось бывшее здесь при Сибирском правительстве Семиреченское областное правление, — среди беженцев находилось несколько бывших управляющих областями, председатели и члены судов, прокуроры, врачи и вообще много опытных лиц, обладающих достаточным служебным стажем, так что даже скромные по старому времени места начальников отделений занимали бывшие прокуроры, аппарат работал полным ходом и жизнь в районе Лепсинска, по наружному виду, никак не походила на жизнь кучки людей, припертых со всех сторон врагом к непроходимым горам. Между тем силы большевиков все прибывали и прибывали, к тому же они имели у себя в тылу отлично оборудованные пункты питания и склады снаряжения и снабжения своих войск, захватив богатые склады Сибирского правительства, тогда как у наших войск с каждым днем все таяло и таяло, и ожидать откуда-либо подвоза нельзя было, к тому же ожидаемый скорый прорыв на юг в центр Семиречья и Туркестана задерживался, — хотя и являлся временный успех, а именно взятие Копала, но развить этот успех и двинуться дальше не представлялось возможности, — вследствие недостатка фуража казачьи лошади совершенно отощали и казаки большею частью были спешены, а главное – масса войск была отвлечена на север и северо-запад, где приходилось сдерживать энергичное наступление, ясно поэтому, что и нельзя было развить более активных операций на юге. Вскоре ко всем бедам присоединилась еще и усиленная пропаганда большевиков среди войск, главным образом южного фронта, дошло до того, что генерал Щербаков почти не доверял своим пехотным частям, состоявшим из мобилизованных наскоро крестьян, да и среди казаков тоже началось брожение было неладно: совершенно неожиданно пропал целый пост службы связи со всеми телефонами, казаками и офицером, первое время предполагали, что они захвачены и уведены в плен большевиками, но потом оказалось (уже после падения белой власти, что они все добровольно ушли к большевикам, а начальник службы связи Науменко появился потом при большевиках в Лепсинске в роли «военрука». Большевики очень искусно вели свою агитацию, как среди войск, так и среди беженцев и местного населения, которое естественно было недовольно таким громадным скоплением войск и пришлого элемента, которых приходилось кормить и давать приют, для чего были а потому и представляло подходящий для пропаганды мате[риа]л, а вечные сборы хлеба и разных продуктов, причем лица, коим поручалось это, не всегда были на высоте своего положения, позволяли себе иногда злоупотребления, вызывая ропот у населения уже начинало роптать и желало желание хоть какого-нибудь конца и поговаривали почти открыто о необходимости прекратить братоубийственную войну. Вместе с тем в тылу почему-то транспорты не налаживались, продукты не попадали вовремя на фронт, хлеб и лапша, приготовленные населением для фронта, где сражались их отцы и братья, почему-то гнили на складах, что было известно как войскам, так и населению и вызывало естественный ропот, — все это была работа большевиков, которые имели своих агентов повсюду, что потом вполне подтвердилось. Как-то сразу наладившаяся было спокойная жизнь стала тревожной, никто не знал, что ожидает нас завтра, все жили под страхом какой-то надвигающейся опасности беды, о чем ходили какие-то темные слухи. [15]
Высшее командование всячески старалось поддержать дух войск, чтобы дать возможность как-нибудь продержаться до весны, когда откроются перевалы и состояние дорог будет таково, что можно будет спокойно отойти в пределы Китая с приграничными властями уже велись тайные переговоры о приеме армий и беженцев. Принимались также меры, чтобы пресечь агитацию большевиков, но они не давали ожидаемых результатов: истинные агитаторы всегда ускользали из рук, а попадались люди совершенно непричастные, виновные лишь в излишней болтливости, за сказанное обыкновенно в пьяном виде. Меры, принимавшиеся в Лепсинске, где комендатура города особенно старалась выслужиться перед начальством, приводили к совершенно обратным результатам: постоянные проверки паспортов, ночные повальные обыски, аресты ни в чем не повинных людей по одному лишь оговору и подозрению вечно пьяного коменданта, случаи расстрела не только мужчин, но и женщин, совершенно запугало всех, делало невыносимой и без того тяжелую жизнь мирного обывателя и беженца, и, конечно, не вызывало симпатии к настоящей власти и играло в руку большевикам. Большевики же со дня на день становились все энергичнее и энергичнее в своих действиях, проявляли все больше и больше инициативы и становились прямо таки дерзки в своих нечаянных набегах в центр расположения наших [войск], не говоря уже про набеги на этапы, расположенные по Семиреченскому почтовому тракту, они сделали набег даже на ставку самого атам[ана] Анненкова, кончившийся, впрочем, плачевно для нападавших благодаря храбрости и находчивости Анненкова: ночью эскадрон 73-го красного кавалерийского полка имени Степана Разина с полковым комиссаром налетел на сел[ение] Уч-Арал, где помещалась ставка атам[ана] Анненкова, охраняемая сравнительно небольшими силами (если не ошибаюсь 1 или 2 взводами), захватил артиллерийский пост, повернули орудия в сторону селения, затем проскочили по селению до самого дома, где помещался Анненков, когда ат[аман] Анненков, разбуженный поднявшейся тревогой выскочил во двор в сопровождении вестового, имея при себе ручной пулемет, который всегда висел у него в комнате, во дворе уже толпились красноармейцы и на вопрос их: «Товарищ, где атаман?» спокойно ответил «Он здесь!» и сейчас же открыл по ним огонь из пулемета, убив сразу комиссара и 6 красноармейцев, остальные же в панике бросились бежать, в это время подъехала на выручку из соседнего села рота манжурско-китайского полка отряда ат[амана] Анненкова и красные так поспешно отступили, что даже бросили захваченныое ими в денежном ящике золото. Случай этот потом был подтвержден самими большевиками.
Глава IV
Большую службу в успехах большевистской пропаганды сослужило также и то, что правительство адмирала Колчака, а потом и атам[ан] Дутов ясно и определенно не высказывали своей программы и своего направления, никто собственно не знал, к чему они идут и к чему стремятся – с одной стороны, как бы желание восстановить старое, дореволюционное, а с другой – заигрывание с социалистами. Такая двойственность никому не приходилась по душе: более правые видели в Колчаке, а в особенности в Дутове, как говорят, заявившем о себе, где-то, что он отнюдь не монархист, а «республиканец», социалист, а левые и настоящие социалисты не доверяли им, считая их монархистами. Этим воспользовались большевики и под шумок среди монархистов распространяли слухи о том, что их войска идут в погонах и несут с собой реставрацию царской власти.
В конце февраля 1920 года в самую распутицу стали доходить в Лепсинск какие-то нехорошие слухи из сел[еления] Герасимовки, где был расположен штаб помощника атам[ана] Анненкова полковника Асанова, интендантство отряда, лазарет и большая часть артиллерии; находилось это село между гор. Лепсинском и расположением отряда генерала Бакича в 45 вер[стах] к северу от Лепсинска на путях к «Джунгарским воротам». Что именно такое там происходило, никому точно не было известно, был туда двинут спешно Семиреченский казачий полк, прибывший с фронта в Лепсинск, но полк этот почему-то с дороги вернулся, получив какие-то сведения из Герасимовки, но всё хранилось в тайне и никто толком ничего сказать не мог, а потому циркулировала масса всевозможных слухов самого невероятного характера, ясно только было, что происходит что-то неладное, — надеялись лишь на находчивость, энергию и счастье ат[амана] Анненкова, надеялись на то, что ему удастся как-нибудь выйти и вывести всех из скверного положения. Как раз в это время атам[ан] Дутов пригласил всех в Лепсинское собрание на чашку чая, перед которой он хотел сделать доклад о настоящем моменте. После довольно успокоительного доклада был подан чай, и начался импровизированный концерт, — ничто, казалось, не предвещало рокового близкого конца белой власти. В разгар оживленного вечера атамана Дутова вызвали, вскоре он вернулся, попросил присутствующих не волноваться его уходом, объяснив его получением неожиданно важных телеграмм и продолжать вечер, публика осталась и продолжала развлекаться беседой. Утром на другой день все были поражены случившимся: ночью спешно выехал атаман Дутов с несколькими близкими лицами и конвойной сотней, захватив чудотворную икону Табынской Божьей Матери, след за ним выехал полковник Сидоров с несколькими близкими офицерами, кое-кто из высших чинов отряда атам[ана] Анненкова, живших в Лепсинске, спешно выезжали вдогонку, сотня особого назначения из состава армии ат[амана] Дутова, остальная же масса офицеров в числе более 600 человек, гражданские чины, беженцы и проч[ий] народ, в полном неведении всего творящегося, как безумные носились по городу, не зная, что предпринять, не зная толком, что же произошло.
Лично я, разбуженный моими хозяевами казаками-семиреками (я жил в станице Лепсинской), распорядился, чтобы мой вестовой – киргиз анненского полка немедленно запрягал единственную оставшуюся у меня лошадь (остальные от бескормицы пали), семье своей готовиться в дорогу, а сам поспешил в штаб полковника Сидорова, при котором я числился, узнать, что случилось и где полковник; в штабе я нашел лишь несколько писарей, которые сами ничего не знали, кроме того, что ночью полковник Сидоров выехал, захватив с собой [19] денежный ящик. Многие из оставшихся до того потеряли голову, что пешком по мокрому снегу, проваливаясь по колено в снег и воду, с винтовкой в руках и небольшой котомкой, спешили вдогонку выехавшим ночью конным, — ясно, что это было безумием. Так бывший председатель Екатеринбургского суда, участвовавший в комиссии по расследованию убийства царской семьи, К., занимавший в управлении ат[амана] Дутова должность заведующего судебными учреждениями, с 2 или 3 своими подчиненными и друзьями пошел вдогонку выехавшим на 5-6 часов раньше конным, но пройдя 5-6 верст по убийственной дороге, смог только подняться на гору по Тополевской дороге, где, совершенно выбившись из сил, принужден был повернуть обратно, видя полную несостоятельность своей попытки догнать отступавших. Несчастный был впоследствии расстрелян в Семипалатинске…
Из всех сбивчивых и разноречивых рассказов удалось выяснить, что в сел[ении] Герасимовке какой-то переворот, что все высшие чины выехали из Лепсинска по направлению на запад на ст. Тополевку, откуда был поворот на юг в горы на перевал Карас-Арык, ведущий в долину р. Боратала в Китае. Что делалось на фронтах у генерала Бакича и атам[ана] Щербакова, а также в ставке ат[амана] Анненкова никто точно не знал, но никто не сомневался, что и там дела были не ладны.
Из штаба полковника Сидорова, расположенного в станице Лепсиснкой, я направился в гор[од] Лепсинск, для чего надо было лишь перейти через мост. На мосту я встретил двух офицеров, несших в станицу какое-то объявление, приблизительно такого содержания «Товарищи! Ненавистные атаманы Анненков, Дутов и Щербаков нас обманули и убежали в Китай, довольно обмана и братоубийственной войны. Да здравсвует советская власть, несущая нам спокойную жизнь и мир!» и еще что-то в таком же роде, подпись стояла «начальник гарнизона полковник Горбачевский».
Горбачевского я знал как начальника штаба полковника Сидорова – это был по виду очень приличный офицер, окончивший ускоренные курсы генерального штаба, почему такое объявление за его подписью меня очень удивило, и я спросил этих офицеров, где же полковник Горбачевский и, получив ответ, что в Казначействе, немедленно пошёл туда. Около казначейства толпились вооруженные солдаты, стояли пулеметы и видно было какое-то оживление, всех проходивших и проезжавших задерживали (здесь проходила дорога на Тополевку), в самом же казначействе толпились растерянные офицеры, а за столом сидел полковник Горбачевский в погонах и амуниции, окруженный группой офицеров, имевших какой-то спокойный и самоуверенный вид, как и сам полковник – эти, очевидно, были обо всем осведомлены и подготовлены к произошедшим событиям и действовали вполне обдуманно. Увидя меня, входящим в казначейство, полковник Горбачевский обратился ко мне со словами «Полковник, объявляю вас арестованным, у нас объявлена советская власть!» На это я ему ответил, «да, это я только что узнал, почему и пришел к Вам узнать, как это могло произойти?» Ответа на свой вопрос я не получил, но получил приказание сесть и ожидать дальнейшего. Я сел в стороне и стал терпеливо ждать, во что выльются все эти события. В это время полковник Горбачевский что-то писал, о чем-то совещался со своими ближайшими офицерами, и приблизительно через час или меньше, вышел и больше не возвращался, стали расходиться и офицеры, пользуясь этим вышел и я, тем более, что никто, видно меня не караулил. По дороге домой в станице я встретил несколько знакомых офицеров Семиреченского войска, обратившихся ко мне с расспросами по поводу происшедшего, всем я им сообщил все, что знал и видел, а твже и о том, что по дороге из города стоят посты и пулеметы, а потому выезд по дороге невозможен, но если они знают тропки и имеют лошадей, то советую немедленно выезжать из города по направлению на перевал Карак-Арык. Так по моему совету, выехало 3 или 4, сам же я, вернувшись домой, выехать не мог – лошадь моя, стоявшая все время, за неимением фуража на соломе, не могла не только что везти телегу, но даже стоять на ногах, запряженная моим вестовым она тут же упала и не имела сил подняться! После обеда я встретил в станице бывшего коменданта штаба полковника Сидорова, который сообщил мне, что полковник Горбачевский назначил в 3 часа дня собрание офицеров в помещении казначейства, но сейчас его самого нигде найти не могут и будто бы, по слухам, он куда-то выехал, встретившийся здесь же адъютант штаба, живший на одной квартире с полковником Горбачевским, подтвердил это, сказав, что 2 часа тому назад он выехал по направлению на Тополевку, якобы на проверку постов, но до сих пор не возвратился. Как потом оказалось, он почему-то решил догнать полковника Сидорова, что между ними произошло, какой был разговор – неизвестно, но полковник Горбачевский был собственноручно застрелен полковником Сидоровым в Тополевке. Постепенно стали выяснять и события: оказалось, что в селе Герасимовке произошел переворот в пользу большевиков среди частей, стоявших там из числа отряда атамана Анненкова, во главе переворота и душою его был ближайший помощник Анненкова полковник Асанов, отправившийся лично в расположение большевиков с изъявлением покорности, между тем как оставшиеся солдаты занялись тем временем избиением своих офицеров, каковых убили 40-50 человек и только немногим чудом удалось спастись, убежав в степь. По слухам, атаман Анненков, извещенный об этом, сознавая бесполезность, в данный момент в дальнейшей борьбе и попыток восстановить положение, начал спешно эвакуировать оставшиеся верными части по направлению к Джунгарским воротам к границе Китая, пробиваясь среди восставших, предполагая пока укрепиться на границе и ожидать там дальнейших событий и благоприятного момента к новому наступлению. Атаман Щербаков, по слухам, с Семиреченскими казаками и бывшими в его распоряжении частями отряда ат[амана] Анненкова делал попытки пробиться через перевалы в пределы Китая в долину реки Боракталы. В лучшем, сравнительно, положении была армия генерала Бакича – она могла отступать по почтовому тракту на сел[ение] Бахты и дальше в Китайские пределы в гор[од] Чунгучак, лежащий от границы в 10-15 верстах, дорога туда шла по местности ровной, без всяких естественных препятсвий и гор, тогда как остальные войска имели перед собой труднопроходимые горы, совершенно пустынные, никаких селений впереди, где можно было бы достать провиант и фураж, – значит, все надо было брать с собой. Ясно, что это могли сделать лишь, те, у кого были средства и лошади и кроме того, сила, чтобы всю нужное взять у населения на дорогу, а так как большинство лиц, скопившихся в районе Лепсинска, была лишена этого, то и, естественно, были обречены на участь остаться на месте, «на милость победителя». Оставшихся таким образом оказалось более 600 офицеров в районе одного Лепсинска, кроме того осталось много в других местах, а также масса гражданских беженцев, семей, много солдат и казаков. Небольшая кучка, как потом оказалось, была своевременно осведомлена обо всем происходящем и сознательно принимала участие в подготовке переворота, как напр[имер] пулеметная команда, формировавшегося отряда полковника Сидорова вместе со своим начальником, кроме того, многие чины отдела снабжения армий тоже сознательно работали в пользу большевиков, задерживая отправку на фронт продовольствия и всякого снаряжения. В первый момент вся эта масса народа, оставленная «на милость победителя», вполне понятно негодовала по адресу оставившего их начальства, но теперь, по прошествии 8 лет, при спокойном обсуждении, взвесивши все обстояткльства, приходишь к выводу, что быть может иначе и невозможно было поступить: мог ли Атаман Дутов вполне быть уверенным в единомыслии с ним всего того разнохарактерного элемента, который попал вместе с ним в Лепсинск? Мог ли он быть уверенным, что не встретил бы противодействие, если бы открыл в этот момент свои планы? Ответить утвердительно на это нельзя, а потому, спасая лиц, в которых он был вполне уверен, приходилось жертвовать остальными, а где жертвы – там всегда попадаются жертвы невинные….
Таким образом пала белая власть в последнем уголке Семиречья и только где-то высоко в малодоступных горах, на самой границе Китая, укрылись остатки партизанского отряда атамана Анненкова во главе со своим атаманом, взорвавши по пути отступления часть дороги и завалив камнями горные проходы. Укрылись они около урочища Сюлтке, назвав свое убежище «Орлиное гнездо». Как пришли большевики, как обращались с нами, попавшими к ним в плен, жизнь в Лепсинске при большевиках, мое бегство и жизнь в Китае, а также о судьбе спасшихся туда раньше отрядов – расскажу в следующих очерках.
Вл. Базилевский
[1] Все части как 2-го Сибир[ского] Степ[ного] корпуса, так и партизанского отряда атамана Анненкова хотя и носили громкое название «полков», по количеству штыков и сабель не превышали батальона и дивизиона (Прим. автора)
14.09.2022
|
Асель Даниярова
709 |
Комментарий жок
СҮРӨТ АЛЬБОМУ: Сынактын лауреаттарынын окуучуларынын маданий-таанып-билүүчүлүк саякатынын алкагында Биринчи мугалим, ушул жылдын үчүнчү тобу келди: үч класстын окуучулары:
3-класстын 29 окуучусу менен10-сынактын жеңүүчүсү— Убайдылдаева Асель УркалыковнаЫсык-Көл облусунун Ак-Суу районундагы Чолпон айылындагы Утур Калиев атындагы мектептин мугалими.
3-класстын 32 окуучусу менен 10-сынактын жеңүүчүсү — Турганбаева Гүлүмкан Абыталыповна, Нарын облусунун Ат-Башы районунун Ача-Кайыңды айылындагы Ой-Терскен мектебинин мугалими.
3-класстын 27 окуучусу менен 10-сынактын жеңүүчүсүИсакова Нуржан Шамуратовна, Жалал-Абад облусунун Сузак районундагы Кызыл-Сеңгир айылындагы Ы.Чанаков атындагы мектептин мугалими.
2-класстын 22 окуучусу менен 10-сынактын жеңүүчүсү — Суранчиева Фарида Кенжеалиевна — Талас облусунун Бакай-Ата районундагы Ак-Дөбө айылындагы Акчал уулу Дүйшөн атындагы мектептин мугалими.
Саякаттын БАРДЫК СҮРӨТТӨРҮН ТОЛУГУ МЕНЕН каалоочулар ШИЛТЕМЕ БОЮНЧА жүктөп алышса болот (360 сүрөт): БМ САЯКАТ. Көңүл буруңуздар: Сүрөттөрдү шилтеме боюнча 30.09.2022 күнгө чейин жүктөп аласыздар. Көрсөтүлгөн датадан кийин төмөндөгү сүрөт альбомдогу сүрөттөрдү мурдагыдай эле көрүүгө болот.
Шаардын борборунда жайгашкан Чолпонбек Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык окуу жайынын (БХОЖ) жатаканасында жайгаштыруу. Кечки тамак БХОЖдун ашканасында. Окуу жайынын имаратында экскурсия.
ЭКИНЧИ КҮН – ДҮЙШӨМБҮ, 22-АВГУСТ
БХОЖдун ашканасында эртең мененки тамак. Спорт сарайынын жанындагы Кожомкул эстелигине автобус менен баруу. Муса Жангазиев атындагы Куурчак театрына саякат. «Чыпалак бала» Куурчак театрынын спектакли. Үч топ өз кезеги менен сахна артындагы театрды көрүү. Калган балдар театрдын алдындагы аянтчада ойношту. Жеңиш аянтынын эстелигине автобустар менен баруу. Абай Кунанбаев эстелигинин жанынан Бүбүсара Бейшеналиеванын эстелигине чейин сквер аркылуу жөө басуу. Абдылас Малдыбаев атындагы Опера жана балет театрына экскурсия. Залды, сахнаны, фойени көрүү.// «БУФЕТ«ашканасында түшкү тамагы. 1-топ: Турусбеков көч., 174: 2-топ: Горький көч., 132/2. // Темир жол бекетине автобустар менен баруу. Бекеттин имаратын, шыптагы сүрөттөрдү карап чыгуу. Эркиндик бульварында кыймылдуу оюндар ойноо жана балмуздак менен эс алуу. Эркиндик бульварын бойлоп Ала-Тоо к-театрына чейин жөө басуу. Курманжан датка, Нөл километр, «Шире-суу» павильону, сүрөтчүлөрдүн көчө галереясы, к-т Ала-Тоо көрүү. Ачык Асмандын астындагы музейин Эмен сейил-багында көрүү.// Ала-Тоо аянтындагы флагштоктун жанындагы Улуттук гвардиянын кароолун алмаштыруу аземи көрүү. Эски аянтка баруу. Бишкек хореографиялык окуу жайына автобустарменен кайтып келүү.// БХОЖдун ашканасында тамактануу. БХОЖдун жетекчи Эрик Вильданович Латыповдун сөзү. БХУ окуучуларынын концерти. Саякат катышуучуларынын концерти
ҮЧҮНЧҮ КҮН — ШЕЙШЕМБИ, 23-АВГУСТ
БХОЖдун ашканасында эртең мененки тамак.// Ала-Тоо Аянты. Тарых музейинде гиддер менен үч тобу менен экскурсия. Тарых музейинин тепкичтеринде чогуу сүрөткө түшүү. Аянттагы фонтандардын жанында жана музейдин жанында сейилдөө.// Филармониянын имаратынын жанынан Ч.Айтматов проспектисиндеги БИЛИМКАНА мектебине баруу. БИЛИМКАНА мектебинде экскурсия.// Билимкана мектебинде түшкү тамак ичүү. 6 миниавтобуска үйгө чыгуу
Адатта, ушул жылдар аралыгында мен фонддун негиздөөчүсү, директору жана долбоорунун аткаруучусу катары иш-чараларды уюштуруу жана өткөрүү боюнча бардык иштерди өзүм жасайм. Быйылкы жайда Бишкекке саякатка 258 бала, 9 мугалим жана 20 ата – эне катышты, бардыгы-287 адам. Бул ошол эле мезгилде төрт жеңүүчүнүн Москвага 10 күндүк сапарларынан тышкары.
Эгер адамдардын колдоосу болбосо, мен мунун бардыгын ишке ашыра алмак эмесмин. Көрсөтүлгөн жардам жана колдоо жөнүндө төмөндө берилген маалымат сизди асыл иштерге шыктандырат деп ишенем!
Бизге аябай ыңгайлуу болду: Ч. Базарбаев атындагы Бишкектеги Хореографиялык окуу жайынын (БХОЖ) директору ЭРИК ВИЛЬДАНОВИЧ ЛАТЫПОВ биздин кичинекей саякатчыларыбызга каникул учурунда жатаканадан орун берүү өтүнүчүбүзгө дароо жооп берди. Балдар жатаканада БЕКЕР жатышып, кызматкерлердин камкордугунда болушту. Биздин балдар келгиче баары дап-даяр экен. Балдарды тосуп алып, жатаканага жайгаштырууга БХУнын директорунун орун басары ЗАЛКАР КЫДЫКОВ жардам берди. Бир чети биз Залкар менен июнь айындагы экскурсияда таанышып калганбыз, ал бизге фонддун ыктыярчыларды издеген жарыясы боюнча келип, гид катары абдан сонун жардам берди эле. Эми ал бизди меймандос БХУнын кызматкери катары тосуп алып, балдарды жайгаштырууда, тамактандырууда жетектеп жүрдү. Биз ошондой эле балдарга жасаган илбериңки мамилеси үчүн БХУнын жатаканасынын тарбиячысы УМУРАЛИЕВА СЫЙДАГҮЛ ШЕЙШЕЕВНАга да ыраазычылык билдиребиз.
Бишкек шаарынын көчөлөрүндө биз 53 адам сыйган эки чоң автобус жана 16 жүргүнчүлүк эки микроавтобус менен жүрдүк. Бул автоунааларды Эл аралык жогорку медициналык мектеби акысыз камсыздады. Биз ЭЖММ ректору профессор СТАЛЬБЕК МЕДЕРОВИЧ АХУНБАЕВГЕкайрылганыбызда, ал бизди дароо колдоду. Ушундай жардамдардын мааниси жана салмагы канчалык экендигин сөз менен айтып жеткирүү кыйын! Таалай жетектеген автобус айдоочулар Акыл, Марат, Уландын өтө так, илбериңди кызматтарын белгилеп койгум келди.
Биздин тоолуу мекенибизде транспортту уюштуруп Бишкекке ар кайсы аймактардан балдарды ташып келүү оңой иш эмес. Балким ошонусу менен Бишкекке келүү өзгөчө баалуу сезилет чыгар. Андыктан саякатка даярдыгыбыз балдар үчүн автоунаа издөөдөн башталат. Адатта ар бир класс үчүн эки чакан автоунаа керек, анткени чоң автобустар ашууларды ашып келиши кыйын. Медет Съездбеков Сузактан, Болот Таластан, Жыргылбай жана Жолдошбек Нарындан, жана Талант Ысык-Көлдөн балдарды ташып келген айдоочулар так жана илбериңки тейлешти.
КР ИИМ ЖОЛ КООПСУЗДУК БАШКЫ БАШКАРМАЛЫГЫНА дагы бир жолу ыраазычылык билдиргим келет. Балдарды Сузак, Ат-Башы, Ак-Суу жана Бакай-Ата райондорунан Бишкекке алып келе жатканда жана аларды кайра алып кеткенде жана ошондой эле Бишкектин ичинен алып жүрүүдө алар бизди тынымсыз коштоп жүрүштү. Жалпысынан биздин сапарыбызды колдогондугу үчүн улук лейтенант АЙТБАЕВ МАКСАТ КАСЫМБЕКОВИЧКЕжооп берүү тапшырды. Баары жакшы өттү. Негизинен жетекчи ШЕРГАЗИЕВ УЗАКБЕК ЖАНЫБЕКОВИЧбиздин сапарга колдоо көрсөтүп улук лейтенант АЙТБАЕВ МАКСАТ КАСЫМБЕКОВИЧке жооп берүүнү тапшырды. Баары жакшы өттү.
МАИ кызматкерлери эстафета боюнча бири-бирине узатышып, экскурсия учурунда бизге көп сандаган кызматкерлер кызмат көрсөттү, мисалы, Ак-Суу районунун Чолпон айылынан Бишкекке чейин МАИнин 12 автоунаасы алмашты, кээ бир райондордо андан да көп болду. МАИ кызматкери кызмат учурунда илбериңки жана сак болуп, өздөрүнүн мыкты уюшкандыкта иштешерин далилдешти. Мындай камкордукту көргөн экскурсиянын катышуучулары-балдардын кубанычы чексиз болду.
Үйлөрүнө кайтышкан кичинекей саякатчылар МАИ кызматкерлеринин коштоосунда баардыгы сонун жетип алышканын (Нарын облусундагы бир аз кысталышты эске албаганда) кабарлашты.
Улуттук Тарых музейиӨМҮРБЕК САМУДИНОВДУН жетекчилиги алдында үч гиддин кызматын сунуштады. Ошол эле учурда биз билеттерди жеңилдетилген баада сатып алдык, бул мүмкүнчүлүк үчүн директор БАКАШОВА ЖЫЛДЫЗ КЕМЕЛОВНАГА ыраазычылык билдиребиз.
Экскурсия учурунда балдарды ЫКТЫЯРЧЫЛАР коштоп жүрүштү, алар балдарга шаар жөнүндө, андагы кооз, кызыктуу жайлар жөнүндө айтып беришип, талкууларды уюштуруп, суроолорго жооп беришти жана ошондой эле мугалимдерге жана ата-энелерге балдарды ээрчитип жүрүүгө жардамдашты. Бул жолу ыктыярчы жардамчыларыбыз – Бишкектеги №27 мектептин кыргыз тили жана адабияты мугалими КУБАНЫЧ КЫЗЫ КАЛИЯ, жана бизге доцент Жумакова Асел Абдыбековна сунуштаган Кыргыз Орус Славян Университетинин экономика факультетинин студенттери АЙБЕРМЕТ БЕКЕНОВА жана АЛИНА ОРОЗАЛИЕВА болду.
Мен биздин шаарда Калиядай мугалим, Айбермет менен Алинадай студенттерибиз бар экенине кубандым, баардыгы жоопкерчиликтүү, таалим-тарбиялуу жана биздин педагогдорго жана балдарга чын ыкласынан жардам берүүгө ынтызар кыздар экен!
Экскурсияны видеого БАХТИЯР ТОКТОСУНОВ тартты, ал биздин Фондго буга чейин да өз ыктыяры менен бир нече жолу жардам берген. Ал сынакты жана мындан мурунку экскурсияларды тарткан. Азыр Бахтияр балдардын саякаты тууралуу видео тасма даярдап жатат. Биз аны сөзсүз түрдө сайтыбызга жарыялайбыз.
Билимкана Американ скул мектебинин директору ПАК ТАТЬЯНА ПЕТРОВНАга БИЛИМКАНА мектебинде экскурсияны уюштургандыгы үчүн ыраазычылык билдиребиз. Татьяна Петровна жогорку класстын окуучуларына тапшырма берген экен, алар биздин балдарга мектеби жөнүндө кызыктуу баяндап беришти жана меймандарга имараттын ичин, чоң айнектери менен вилалары бар коридорго, спорт залга чыгуучу класстарды көргөзүштү.
2017-жылдан бери биз Муса Жангазиев атындагы Куурчак театрынан спектаклдерди көрүп келебиз, администратору КУБАТАЛИЕВА ЗАМИРА ТОКТОГУЛОВНА ар дайым бизге чын ыкласынан көңүл буруп, жакшы каалоо-тилектерибизди колдоп турат. Мисалы, анын колдоосу менен театр артисттер үчүн эс алуу күн болгон дүйшөмбү күнү бизге спектакль коюп беришти.
А.Малдыбаев атындагы опера жана балет театрына экскурсияны уюштурууга бизге генералдык директордун орун басары ЕЛЕНА ВИКТОРОВНА СМИРНОВА жардам берди.
Экскурсияны мамлекеттик тилде өткөрүүгө театрдын администратору АЙГУЛЬ АКЫЛБЕКОВНА ШЕРКАЗИЕВА көмөктөштү.
БУФЕТ ашканаларындагы мыкты сервистик тейлөө жөнүндө өзгөчө белгилегим келет, мен бул ашкана жөнүндө биринчи жолу айтып жаткан жерим жок. Мында таза, тыкан, кардарларга ынтызар мамиле кылышат, имараттын ичи кенен болгондуктан, көптөгөн сандагы кардарлар батат. Менеджерлер Кумаржан Конушбаева жана Салима Лобагарахмат!
Бизди «Билимкана Американ Скул» мектебинин кафе-ашканасында даамдуу тамак-аш менен сыйлап, мыкты тейлешти. Мурунку жолкудай эле ашкананын башчысы КАНДЖЕБАЕВА АСЕЛЬ АСЫПБЕКОВНАкардарларга өтө жакшы көңүл бурду, алдын-ала баарын ирээттеп койгон экен, балдарга тандап тартуулаган тамактары аябай жакты.
Кайсы аймактын мугалимдери жеңүүчү болуп, дүйнөдөгү өлкөлөрдүн бир борборуна 10 күндүк маданий-маалымат арттыруучу саякатка барат болду экен? Кимдер жеңүүчү болуп Бишкек шаарына өзүнүн окуучулары менен экскурсияга келишет болду экен? Ал тууралуу жакынкы келечекте билебиз!
Эгерде сизге бул экскурсия тууралуу маалымат кызыгуу жараткан болсо, аны дос-курбуларыңыздардын арасында билим берүү тармагында иштегендер жана мугалимдер менен бөлүшсөңүзболот. Алар болсо бири-бирине өтүүчү “чынжырча боюнча” башка мектептердеги башталгыч класстардын мугалимдерине таратат.
Мына ошентип БИРИНЧИ МУГАЛИМ сынагынын лауреаттарынын окуучулары менен 2022-жылдагы саякаты аяктады! Бул жолу август айында 2022-жылдын 23-апрелинде аяктаган 10-сынактын үч лауреатынын жана мурдагы жылдагы 9-сынактын бир лауреаты окуучулары менен саякатка келишти. Бизге төрт класс – Ат-Башы, Сузак, Ак-Суу жана Бакай-Ата райондорунан экинчи жана үчүнчү класстардын – 110 окуучусу, 4 мугалими жана 8 ата-энелер комитетинин өкүлү келишти.
Жай башталганда Санжарбек Данияровдун Фондунун чакыруусу менен пандемияга байланыштуу киргизилген чектөөлөрдөн улам кийинкиге жылдырылган 8-, 9-сынактардын лауреаттарынын окуучуларынын Бишкекке саякаты ишке ашты. Бул тууралуу сиздер биздин мурдараак жарыяланган макалаларыбыздан тааныша аласыздар.
Жалпысынан алганда окуучулардын 2022-жылы үч экскурсиясынын алкагында фонд Кыргызстандын ар кайсы аймактарындагы тогуз класстын окуучуларынын экскурсиясын уюштурду. Бул – 258 окуучу, 4 мугалим жана 20 ата-энелер өкүлү, баардыгы – 287 адам!
Айтмакчы, Бишкекке уюштурулган балдардын үч экскурсиясынан сырткары, ушул жайда мен фонддун атынан 8,-9 жана -10-сынакта БИРИНЧИ МУГАЛИМ аталган үч жеңүүчү мугалимдин (жана ошондой эле КММАда Илим күнүнүн алкагыда 2022-жылы өткөрүлгөн жаш окумуштуу дарыгерлер сынагынын бир жеңүүчүсүнүн) Москва шаарына 10 күндүк маданий-маалымат арттыруучу саякатын уюштурдум жана ишке ашырдым. Бул саякаттар тууралуу репортаж жакынк күндөрдө жарыяланмакчы.
Бишкектеги кызыктуу жайларды 2-, 3- жана 4-класстардын окуучулары кыдырышты.
3-класстын 29 окуучусу менен 10-сынактын жеңүүчүсү— Убайдылдаева Асель УркалыковнаЫсык-Көл облусунун Ак-Суу районундагы Чолпон айылындагы Утур Калиев атындагы мектептин мугалими.
3-класстын 32 окуучусу менен 10-сынактын жеңүүчүсү — Турганбаева Гүлүмкан Абыталыповна, Нарын облусунун Ат-Башы районунун Ача-Кайыңды айылындагы Ой-Терскен мектебинин мугалими.
3-класстын 27 окуучусу менен 10-сынактын жеңүүчүсү Исакова Нуржан Шамуратовна, Жалал-Абад облусунун Сузак районундагы Кызыл-Сеңгир айылындагы Ы.Чанаков атындагы мектептин мугалими.
2-класстын 22 окуучусу менен 10-сынактын жеңүүчүсү — Суранчиева Фарида Кенжеалиевна — Талас облусунун Бакай-Ата районундагы Ак-Дөбө айылындагы Акчал уулу Дүйшөн атындагы мектептин мугалими.
Экскурсияга келген балдардын көбү буга чейин Бишкекке келе элек балдар, мурда келишсе да, ата-энелери менен Дордойго мектепке кийим-кече алганы келгендер. Ал эми мугалимдерге жардамдашып келген ата-энелер мурда борбор шаарга туугандарынын тойлоруна гана келишкендиктен, музей-театрларга кирмек тургай, ушундай театрлар, сейил бактардын бар экендигин да билишпегендигин мойнуна алышты. Сөздүн кыскасы, баары бул экскурсияны көптөн бери зарыга күтүп жүрүшкөнү айкын болду.
Баса, мугалимдер экскурсия башталгандан аягына чейин видео тасмага тартып жатышты, анткени кичинекей саякатчылардын экскурсия жүрүшүнө алыскы айылдардагы ата-энелери, жердештери зор кызыгуу менен көз салып турушту.
Мага айрыкча Сузак районунан келген жеңүүчү мугалим Исакова Нуржан Шамуратовнанын окуучулары кийген ак футболкаларынын төш жагында Санжарбек Данияровдун фондунун логотиби жана “БИРИНЧИ МУГАЛИМ” деген жазуу, далысында өзүнүн мектебинин аты жазылганы жагымдуу болду. Мыкты идея болуптур!
Ысык-Көлдөн келген окуучулар да далысына өзүнүн мектебинин аты жазылган жашыл түстүү футболка кийип келишкен. Бул айрыкча 130 бала (!) менен шаарда сейилдеп жүргөндө аябай ыңгайлуу экен, анткени балдарды алыстан эле айырмалап таанууга болот.
Биз бир нече ыктыярчылардын жардамы менен балдардын баарына көз салып туруу үчүн, мугалимдер жана коштоп келген ата-энелер менен эки-экиден жетелешкен балдарды улам-улам санап жаттык. Окшош футболка кийген балдарды көзөмөлдөө бизге жеңил болду!
БИШКЕКТЕГИ ЭКСКУРСИЯ УЧУРУНДА БАЛДАР ЭМНЕЛЕРДИ КӨРҮШКӨНҮ ЖӨНҮНДӨ
Экскурсиянын программасы жыл сайын дээрлик окшош түзүлөт, анткени биздин сынакта жеңүүчү болгон мугалимдерге жараша, ар жылы ар башка балдар келет. Арийне, бир дагы экскурсия бири-бирине эч качан окшобойт!
БХУ имаратында экскурсия. Хореографиялык сабактар үчүн бөлмө
Балдар 21-августта, бейшемби күнү кечки тамакка келип калышты. Адатта алар жума күнү келчү эле, азыр каникул болгондуктан, биз балдар үчүн экскурсияны жума ичинде уюштурдук. Балдар адатта кечки тамакты ичкен соң, Бишкекке алыстан жолдо чарчап, эс алышат, эртеси эртең менен уйкусу канган балдар күнү кечке шаар кыдырышат. Кечинде суй жыгылып чарчаган балдар уктап алып, эртеси түшкө чейин дагы кызыктуу жайларды кыдырышып, түштөнүп алгандан кийин, үйлөрүнө узап кетишет.
Бул жолу биз алгачкы жолу балдарды борбор калаабыздагы Чолпонбек Базарбаев атындагы Бишкек хореографиялык училищенин (БХУ) жатаканасында жайгаштырдык. Балдар маданий-маалымат арттыруучу экскурсияга гана эмес, маданияттын болочок ишмерлери – балет артисттерин даярдаган жерге келишти.
Режиссер Нурлан Асанбеков менен Ат-Башыдагы окуучулар
Балдардын эсине сакталып калган кызыктуу бир учур Муса Жангазиев атындагы Куурчак театрындарежиссер Асанбеков койгон “Чыпалак бала” спектакли болду. Спектакль балдарга өзгөчө таасир калтырганын биз балдардын реакциясынан байкадык жана алардын айтып берген сөздөрүнөн билдик. Эгерде сиздин – биздин фонддун урматтуу досунун, сайттын окурмандарынын балдары бул аталган акылдуу спектаклге али бара элек болсо, анда бир барып көрүп коюуңуздарга кеңеш беребиз. Балдарга жана ата-энелерге сөзсүз жагат!
Биз ошондой эле Абдылас Малдыбаев атындагы Опера жана балет театрына бардык. Ал театр сезону аяктаганына байланыштуу августтан сентябрь айына чейин жабык болгондуктан, бул жолу мурдагы экскурсияга келишкен балдар көргөн балдар үчүн спектаклди көрүүгө мүмкүнчүлүк болгон жок.
Малахит залы
Биз театрдын имаратын кыдырып, кооз залдарына суктанып, сахна деген эмне, амфитеатр жана партер деген эмне экендигин билип, ложаны, оркестр үчүн даярдалган чуңкурду көрдүк, Малахит залындагы (мурда Малахиттик фойе болчу) шыптагы жазууларды окуп “ылдыйдан-өйдө карай” карап суктандык. Балдар мурда классикалык стилдеги архитектуралык жасалгаларды көрбөгөндүктөн, бул өнөр мунарасы аларга өзгөчө таасир калтырды.
Балдар Мамлекеттик тарых музейин үч кесипкөй гид менен көрүп чыгышты, биз балдар бул музейге дүйнөлүк тарых контекстинде өзүнүн тарыхын тереңирээк билүү үчүн дагы бир нече жолу келет деп ишенебиз. (Сүрөттөрдү сүрөт баянынан көрүүгө болот)
Темир жол вокзалынын имаратындагы шып
Биздин окуучуларыбыз темир жол вокзалынын имаратына киришип, шыптасындагы 1934-жылы венгер сүрөтчүсү Ласло Месарош тарткан сүрөттөрдү көрүп, Эркиндик сейилбагында жөө сейилдешти. Бул жердеги жашыл шиберге биз эс алууга отуруп, балмуздак жедик, балдарыбыз жарышып эстафета уюштурушту. Күйөрмандар өздөрүнүн фавориттерине колдоосун билгизип сүрөөнгө алып коштоп турушту, оюндун кызуусуна кирген балдардын активдүүлүгү, ачык маанайы көргөн адамдарга да жагымдуу маанай тартуулады.
Эркиндик сейилбагында
Биз Эмен багын, Ачык асман алдындагы скульптура музейин, борборубуздагы кызыктуу эстеликтерди, анын ичинде Каба уулу Кожомкулга, Курманжан Даткага, искусство ишмерлерине жана жакында эле кыргыз-казак достугун даңазалаган Абайга коюлган эстеликтерди жана башка көптөгөн кызыктуу жайларды кыдырып, “Нөлдүк километрдин” желесин изилдедик.
Ала-Тоо аянтындагы Кыргызстандын желегин кайтарган Улуттук гвардиянын күзөт кароолунун алмашуу аземи балдарга өзгөчө таасир этет, алар ошол эле жерден гвардия солдаттарындай буттарын бийик шилтешип, марш жүрүшүн жасоого аракеттенишет.
Флагштокто Улуттук гвардиянын кароолун алмаштыруу аземи
Биз ошондой эле Манас проспектисиндеги биз үчүн экскурсия уюштурган Билимкана мектебине бардык. Бул мектептин ичинин кенендиги, андагы эбегейсиз чоң спорт залы, стилдүү жасалгалары жана ошондой эле окуудан тышкаркы убактыларында ийримдерде кайсы бир иш-чараларга даярданып жүрүшкөн активдүү жаштарынын руху-духу биздин балдарга жана мугалимдерге өзгөчө таасир этет.
БХУ жетекчилиги биздин балдарга Шаттык ансамблинин чакан концертин тартуулады, алар биздин өлкөнүн Эгемендик күнүнө карата даярдап жаткан бийин бийлеп беришти.
Мугалим Фарида Кенжеалиевна Суранчиева ырдайт
Көрүүчүлөр аябай курсант болду. Биздин балдарыбыз да карап турбай БХУнун сахнасына чыгып, өздөрү даярдап келген номерлерин көрсөттү. Ат-Башыдан келген кичинекей кыздар бийлеп беришсе, ысык-көлдүктөр жалпы флэшмоб тартуулап кубантышты. Сузактыктар да жакшынакай кыргыз бийин бийлешти, Таластан келген лауреат мугалимибизСуранчиева Фарида Кенжеалиевна “Жолуксак кандай жакшы” деген популярдуу ырды сонун аткарып берди.
26.08.2022
|
Асель Даниярова
8 484 |
9 комментарий бар
2022/2023-окуу жылы башталарына аз гана убакыт калды. Фонд кезектеги, 11-жолу өтө турган «Биринчи мугалим» сынагынын башталганын жарыялайт. Сынактын финалы 2023-жылы өтө тургандыктан, сынактын жеңүүчүсү “Биринчи мугалим – 2023” наамына ээ болот.
Мурда өткөн 10 сынак жылдын башында – январь же февраль айында башталгандыктан, ошол эле жылы аяктачу. Пандемияга байланыштуу киргизилген чектөөлөрдөн кийин, сынактын өткөрүү графиги өзгөрдү. Эми биздин сынакты өткөрүү планы окуу жылына ылайыкталып өткөрүлмөкчү.
Ушул маалыматтын төмөн жагында 11-ЖОЛУ ӨТКӨРҮЛӨ ТУРГАН “БИРИНЧИ МУГАЛИМ” СЫНАГЫНЫН ЖОБОСУН жүктөп же окуй аласыздар.
Мурдагыдай эле:
БИРИНЧИ МУГАЛИМ-2023 Премиясы (1-орун) – дүйнө жүзүндөгү борбор шаарлардын бири, атап айтканда, Москва шаарына 10 күндүк маданий-маалымат арттыруучу саякат. Таанышып алыңыздар: МУГАЛИМДЕРДИН САЯКАТЫНЫН БОЛЖОЛДУУ ПРОГРАММАСЫ
ҮЧ ЛАУРЕАТТЫН, Биринчи мугалим 2023 кошкондо (1-2-3-орундар) сыйлыктары– мугалимдин классындагы окуучулары менен бирге эс алуу күндөрү Бишкек шаарына маданий-маалымат арттыруучу экскурсиясы. Таанышып алыңыздар: ОКУУЧУЛАРДЫН ЭКСКУРСИЯСЫНЫН БОЛЖОЛДУУ ПРОГРАММАСЫ
Мурдагыдай эле, “Биринчи мугалим” сынагына катышуу үчүн төмөнкү шарттарга жооп берүү керек:
Кыргыз Республикасындагы АЙЫЛДЫК МЕКТЕПТИН мугалими болуу
БАШТАЛГЫЧ КЛАССТЫН мугалими болуу
11-ЖОЛКУ БИРИНЧИ МУГАЛИМ СЫНАГЫНЫН ЖОБОСУН кылдат окуп чыгуу
11-жолу өткөрүлө турган БИРИНЧИ МУГАЛИМ сынагынын Жобосунда сынак кантип өткөрүлөрү, дилбаяндар кандай бааланары, дилбаяндарды кимдер баалары, анын өтө турган күнү жана ошондой эле 2022/2023-окуу жылындагы темасы көрсөтүлгөн.
Сынакка дилбаяндарын жөнөткөн бардык мугалимдер, дилбаяндары ЖОБОНУН шарттарына шайкеш экендиги текшерилгенден кийин, уюштуруучу катары менден дилбаяндын сынакка кабыл алынгандыгы же аны толуктап иштөө керектиги жөнүндө маалыматты билдирген жооп кат алат. Биринчи турда 1-6-орундарды ээлеген финалисттер экинчи турга катышууга мүмкүнчүлүк алат. Сынактын катышуучусу болуп эсептелген ар бир мугалим мурдагы жылдардагыдай эле биринчи турдун жыйынтыгы жөнүндө маалымат кат алат жана күйөрман катары экинчи турга чакырылат.
Эгерде Сиз ШААРДЫН мектебиндеги башталгыч класстын мугалими болсоңуз эмне кылуу керек?
Менин Сизге төмөндөгүдөй сунуштарым бар: 1) акыркы жылдардагы лауреаттардын дилбаяндары менен таанышуу; 2) сынак жөнүндө айыл мектептеринде эмгектенген кесиптештериңизге маалымдоо; 3) биздин катышуучулардын баалоосу боюнча кызыктуу жана жандуу өтө турган сынактын 2-туруна жана жеңүүчүлөрдү Сыйлоо салтанатына катышуу; 4) сынакты жакшыртуу боюнча өзүңүздүн сунуштарыңызды жана ошондой эле ушул сайттагы “билим берүү” рубрикасында жарыялоо үчүн Сизди тынчсыздандырган темаларды киргизүү.
Эгерде Сиз РайБББ жетекчиси же методикалык борбордун кызматкери, башталгыч класстардын окуу бөлүмүнүн башчысы болсоңуз, эмне кылуу керек?
Мен ар жылы Билим берүү жана илим министрлигине сынакты жактыруу өтүнүчү менен кайрыламын, анткени мектепте өткөрүлгөн ар бир акциялар жана иш-чаралар тиешелүү жооптуу мамлекеттик органдар тарабынан кароодон өтүшү жана колдоого алынышы принципиалдуу түрдө маанилүү иш деп эсептеймин. Ал үчүн мен БИМге сынак жөнүндө бардык зарыл маалыматтарды жиберемин. Биринчи мугалим сынагы өткөрүлүп келаткан 2011-жылдан бери мен жыл сайын министрликтин макулдугун тастыктаган маалым кат алып турамын.
40 райондук билим берүү бөлүм башчыларынын жана облустук методикалык борборлордун баарынын макулдугун алган соң, мен мурдагыдай эле КЕЗЕКТЕГИ СЫНАКТЫН ЖОБОСУН ЖАНА СОБОЛДОМОСУН жөнөтөмүн. Мен райБББ жана методикалык борборлордун жетекчилери ушул материалдарды жана маалыматтарды бардык райондордогу мектептерге таратууда жакындан колдоо көрсөтөт деп ишенемин.
Башталгыч класстардын окуу бөлүм башчылары ЖОБОНУ жана СОБОЛДОМОНУ алуу үчүн райБББ же Санжарбек Данияровду КФ кайрылышат деген үмүттөмүн.
Эгерде Сиз жөн гана КР жараны, башталгыч класстын окуучусунун атасы же апасы болсоңуз эмне кылуу керек?
Менин Сизге төмөндөгүдөй сунуштарым бар: 1) өзүңүз жашаган айылдагы тааныш мугалимге сынак жөнүндө маалымат менен бөлүшүп, сынакка катышууга мугалимге шанс бериңиз. Балким шаардык мугалимге айтсаңыз, ал өзүнүн кесиптештерине маалымдашы мүмкүн 2) сынактын жүрүшүнө көз салып, 2-туруна катышыңыз, өзүңүздүн сунуштарыңызды же сын пикирлериңизди билдириңиз.
Баштадык!
САНЖАРБЕК ДАНИЯРОВДУН КООМДУК ФОНДУНУН бардык жаңылыктары тууралуу ТЕЛЕГРАМ каналында: ТЕЛЕГРАМ КАНАЛЫ КЫРГЫЗ ТИЛИНДЕ — жазылуу
12.08.2022
|
Гамал Бөкөнбаев
579 |
Комментарий жок
Гапар Айтиев атындагы МКСМ коллекцияларындагы Кыргызстан сүрөтчүлөрүнүн эмгектерине искусство таануучу Гамал Боконбаевдин жасаган обзору менен тааныштырууну улантабыз. Сиздер бул эмгектерден кандайдыр бир башка нерселерди көрө алдыңыздарбы? Же, тескерисинче, кесипкөй искусство таануучунун пикирине толугу менен кошуласызбы? Балким анын көз карашындагы баяндоолор сиз мурда байкабаган нерселерди көргөнгө жардам берип жаткандыр?
Сабитжан Бакашев (1941-1988) — кыргыз совет монументалист, сүрөтчү. Ысык-Көл облусунун Тоң районундагы Ак-Терек айылында жарык дүйнөгө келген. Фрунзе көркөм сүрөт окуу жайын (1957-1960), В.И.Мухина атындагы Ленинград жогорку көркөм өнөр окуу жайын (1960-1966) аяктаган, А.К.Казанцевдин устаканасында билим алган. 1960-жылдан (19 жашынан) көргөзмөлөргө катышкан, 1967-жылдан бери Сүрөтчүлөр союзунун мүчөсү болгон.
Уста Сабыр. 129х89, 1977
1984-жылдагы Сүймөнкул Чокморовдун “Уста” деген триптихи эске түшөт. Чокморовдун буюмдары арбын, мунун өзү негиздүү: образ көп нерсенин жыйындысынан куралат. Бул иш болсо башкача жасалган: болуп жаткан нерсенин маанисин ачкан нерселер гана берилген. Биздин алдыбызда улуттук кыл аспабы болгон кыяк жасоонун чебери, конкреттүү адам турат. Күнүмдүк жумуш кийимин кийген: костюм-шымы, башында калпагы, бутунда өтүгү бар. Отургучта отуруп, өзү ойногон күүсүн тыңшайт. Үстөлдүн жанында жабдуулары жана керкиси турат.
Абстракттуу фон. Болду жетишет! Көңүлдү алаксыткан кошумча эч нерсеси жок. Бизге отургучтун (табуретка) буттарынын баары текши көрүнбөйт. Сынчылар: “Мага отургучтун төрт буту көрүнбөй жатат!” деп, каалашынча сындай берсе болчудай. Бул чынында эле ошончолук маанилүүбү? Сүрөтчү бизге болуп жаткан нерсенин маңызын көрсөтүп жатат – даярдалып жаткан жабдуулар али музыкалык аспапка айлана элек. Ал эми устат ишин улантаардан мурда даяр болгон аспаптын үнүн кунт коюп тыңшап угат. “Мен туура жолдо баратамбы? Оңдоо үчүн кеч боло элекпи? Аспаптын үнү элдин үнүн жеткиргидей кылып мыктылап жасашым керек!” деген күмөн саноолору байкалат… Бирок сүрөт сөз эмес, адабият да эмес. Сүрөтчү өзүнүн оюн живопись аркылуу берет. Үн — примитивдүү энергия. Тапкычтын баары жөнөкөй, Уста куру сөз менен алдабайт. Эч кандай жасалгалоо жок! Искусство — бул катаал курулуш. Бул концентрация! Бул дүйнөнүн калган бөлүгүнөн алынган абстракция! Аксакал отургучка отурган жок – ал талыкшып чыңалгандан ордунан козголду. Ошондо оор эмгектен каржалган карылык артка чегингендей.
Ак түстөгү портрет. Кенеп, май боек, 100,2х84,8
Жумшак креслодо ак көйнөкчөн аял колдорун жыгачтан жасалган таянгычка таянып отурат. Жарашыктуу кийинген ары сүрдүү, ары сулуу аял. Отурган келбетине караганда, келишкен узун бойлуу жана күчтүү экени байкалат. Композициянын огу сол жакка жылдырылган, оң жакта абстракттуу фон ачылат. Фон композициянын маанилүү элементи болуп калат! Динамикалуу штрихтер менен келбетинин түзүлүшүнө жана жүзүнө басым жасаган. Башы сүрөттүн четине карай кыйшайып, денеси ылдый жагынан кесилген, буттары көрүнбөйт. Эң негизгиси — ак көйнөк! Анан, албетте, жүзү! Кара тору, кара чачтуу, кара көз, … көздүн көк тактары актарын ого бетер аппак көрсөтөт.
Портрет жалпыланып, монументалдуу жасалып, ошол эле учурда терең индивидуалдуу, жекече экендиги көрүнөт. Биз аны билебиз! Жакында эле көргөнбүз! Кайда экени эсибизде жок! Ошончолук типтүү так болжолдонгон. Типтүү да композициянын элементиби? Айтыш кыйын, өтө кыйын… А биз ал тууралуу эч нерсе билбейбиз. Тик, аяр караган көз караш. Балким, спортчудур, балким өмүрүндө биринчи жолу ак көйнөк кийгендир. Аза күтүү аяктадыбы? Парпыраган бүйүрмө жакалуу көйнөк. Чымырканып отурганы моюнунан, бүгүлгөн тизелеринен байкалат. Өзүн оңтойсуз сезип отурабы? Бирок өзүн кандай сонун кадыр-барктуу кармап отурат! Кудум ханышадай! Ак түстөгү портрет – тазалыктын кудайы! Бул символбу? Кыз кудайы? Же болбой эле Түбөлүк колуктубу?
Ырлар. Кенеп, май боек, 100х100, 1978
Класстагы столдун жанында жаш жана сымбаттуу эки кыз турат. Биринин колунда кичинекей кызыл китеби бар, ал поэтикалык сабатсыздыкты жоюу боюнча семинарда ыр окуп жатат. Ал кызгылт сары түстүү кофта жана көк юбка кийип алган. Анын артында күрөң көйнөкчөн курбусу турат. Терезе ачык, пардалар салкын желге желбирейт. Кеңири штрихтер аркылуу бөлмөнүн ичи көрсөтүлгөн: фигуралар, терезе, стол жана столдун үстүндөгү китептер. Штрихтер адамдардын жүзүндөгү ар бир сызыктарды, бүктөлгөн кийимдерди даана айгинелейт. Күңүрт дубалдар айлананы караңгыга чулгабай, тескерисинче, ал жарыкты күчөтүп тургандай. Көгүш тарткан көлөкөлөр – бул муздак эмес – бул жаңы жана тазалыктан кабар берип турат. Ал тургай күрөң түс да бул жерде өзүнө мүнөздүү эмес, башкача өңүттө – жеңил, назик көрүнөт. Академиялык милдеттенмесиз жазылган, бирок бул агитация же пропаганда эмес. Жана монументалдык живопись да эмес. Бул поэзия! Жаштыктын, романтиканын, энтузиазмдын жана энергиянын сүйкүмдүүлүгү. Жана сонун… поза. Бул али ишеним эмес – боёкторго чулганган кумарлануу, бул али сүйүү эмес — көркөм кумарлануу. Кыздар поэзияга ашык болуп, шыктануу менен башкаларга “жуктуруп” жатышат. Бир көз ирмемге сабатсыздыкты токтотуп, бул дүйнөдө эң башкысы поэзия экенине ишенесиң! Идеалдуу сүйүү, ишке ашпас үмүт, жомоктогудай ишеним жөнүндө ыр саптары!
Кабарлар. Кенеп, май боек, 178,5х199, 1969
Белгилүү искусство таануучу Ольга Попова сүрөтчүнүн бул эмгеги жөнүндө мындай деп жазат: “…Улуу Ата Мекендик согуш жылдарындагы Кыргызстанга арналган “Кабарлар” картинасы жөнөкөй түс менен жазылган.
Ал Бакашевдин башка эмгектери сыяктуу эле пейзаждык чөйрөнү жана адам образдарын сүрөттөп берүүнүн жалпыланган шарттуу мүнөзү боюнча ошол мезгилдин монументалдык живописинин стилине жакын, бирок мольберт* сүрөттөрүнө мүнөздүү болгон терең эмоционалдык таасир берүүчү күчкө ээ.
Ал гармониялуу түрдө түс схемасын иштеп чыккан, кенептин пластикалык бүтүндүгүнө жетишкен сызыктуу кыймылдын музыкалуулугун тымызын баса белгилеген. Улуттук мүнөздү, этнографиялык чындыкты жакшы билгендиги декоративдик-монументалдык планда чынчыл жана терең көркөм образдын түзүлүшүнө шарт түзгөн”.
Алыскы тоодогу жайыттарда, жайлоодо радио жок, жашоочулар фронттон кабарларды гезиттерден алып турушат. Чогулгандарга согуштун ардагери газета окуп берип жатат. Ал адамдарга далысын салып дүмүрдө отурат, колуна гезит кармап, чыканагы менен балдагын сүйөп турат. Анын үстүндөгү аскердик кара шинель өзгөчөлөнүп турат — бул композициянын борбору. Газета окуп отурган адам жана атчан адамдар күчтүү диагоналды түзүшөт. Боз үйдүн ак кийизи, баланын ак көйнөгү, ак түстүү гезит жана ак боз кунан – ушул ак тактардын баары биригип керектүү статиканы түзөт.
Тоолордун кыркалары да, батып бараткан күн да өзүнө тиешелүү ролун аткарып жатат. Чогулган адамдын саны он бештей бар: негизинен карыялар, аялдар, балдар. Алар чогуу, бири-бирине жакын турушат. Карыялардын үстүндөгү кийимдеринин түсү кара, аялдардыкы агыш болуп кетет. Кабактары салыңкы, ар түрдүү адамдар кунт коюп угуп турушат. Аскер курагындагы жигит адамдын көңүлүн өзүнө тартат, кыз андан көзүн албайт… Жигитиби? Үйлөнгөнбү? Ак боз кунан эмне үчүн чалдын чапанынын артына тумшугун катып калган? Сүрөтчү аны эмнеге мынчалык кооздоп тарткан? Ашыкча кооздоп кебетесин бир аз бузуп алгандай. Жаныбар эмне болуп жатканын түшүнбөй жатабы? Эмнеге аны толугу менен көрсөтүү керек эле? Берки аттын жарымы кайдадыр жоголуп кеткен. Сүрөтчү түзүлүштөрдү жана адамдардын жүздөрүн план боюнча жарыктандырган жана ар жактан келген бул ички жарык картинага оптимисттик маанай тартуулап турат.
*Станоктук же мольберттик живопись – живопись искусствосунун түрлөрүнүн бири, анын чыгармалары өз алдынча мааниге ээ жана айлана-чөйрөгө көз карандысыз кабыл алынат. Сөзмө-сөз — станокто (мольбертте) жаралган сүрөт. Мисалы, аны фрескадан (дубалдагы нымдуу гипске тартылган сүрөт) же дубалдагы мозаикадан айырмалантып, алкакка салынган сүрөттү дубалга илип, каалаган бөлмөгө орнотууга болот.
Ак-Теректиктер – менин жердештерим. Кенеп, май боек, 136х165, 1984
Үстүнө модалуу ак булгаары плащ жана жакасы туюк ак водолазка кийип, туулуп-өскөн айылына келген белгилүү сүрөтчү айылдаштары менен учурашып жатат. Ал өзүнүн жетишкен ийгиликтери жөнүндө айтып берүүдө. Аны курчап турган аксакалдар ага ишенбегендей көз карашта: бири ындыны өчкөндөй төмөн карап, кайдигерлиги жүзүнөн көрүнүп турса, бири баарынын артында жылмайып турганы менен шектенүү сезимин жашырбайт. Бир гана шляпа кийген айылдык интеллигенция өкүлү чын дилинен кубанып турат, ал өзү мугалим болсо керек. Аны жанындагы жашы улуураак бир аял колдоп-коштоп, суктануу сезимдерин билдирип атат. Берки сулуу бийкеч көрүүчүнү (же балким дагы башка бирөөбү) теше тиктейт, бирок өзүнүн кандайдыр бир алыскы кыялы менен алп урушуп жаткандай, анын көз карашы алдыга карай озгон кыялдары менен алектенип жатканын көргөзүп турат…
Алардын артындагы алыскы айылдын четин кошо көргөзүп кетүү үчүн бул топту сол тарапка жылдырган. Аркы четте койлор жайылып жүрөт. Бир өңчөй жашыл түстүү жыш бактардын арасында чатырлар агарат. Бул эрте күздүн белгиси. Аба ырайы сууктап баратат. Аялдар узун ак жоолуктарга оронуп алышкан. Эркектер да жылуу кийимчен. Эмне жөнүндө сүйлөшүп жатат болду экен? Мүмкүн, колхозчулар: «Алар жакшы төлөйбү? Начальниктерге караганда көбүрөөкпү? Эмне үчүн? Искусство? Маданият? Аа-аа-аа! Анда иште, жигит! Бизди да эсиңден чыгарба». Жердештерди унутпаш керек, урук туугандарды эстен чыгарбоо керек. Салт-санааны сактап, замандан артка калбай, өнүгүү керек.
Сүрөтчү өзүн-өзү өнүктүрөт: ал начальник эмес, партиянын катарында эмес, прокурор эмес, ошентсе да жакшы жашап, элдин урмат-сыйына ээ, бийлик аны жогору баалайт. Эмне үчүн? Биздин өлкөдө маданияттын күчү бар! Искусствонун күчү бар! Адамдын рухунун күчү! ….Азыр бул тууралуу түшүбүзгө да кирбейт. Ал эми айылдыктар дагы бир топ жүйөлүү суроону беришет: «Сүрөтчүлөргө эмне үчүн эмгек акы төлөнүшү керек?». Анын жообу жокпу? Шаар менен айыл толугу менен биригип, жуурулушкан кезде келечек жөнүндө бирдеме деп айтууга болор…
Булак башаты. Кенеп, май боек, 150х120, 1980
Суу алуучу колонканын жанында эки кыз жана эки аял турушат. Алар эң жөнөкөй карапайым айылдыктардын узун жана жабык кийимдерин кийишкен. Бир аялдын колунда чака бар, экинчиси чакага суу толтуруп жатат. Алар суу алганга эки-экиден келишет. Улуулар жана жаштар. Алардын айланасы абдан шарттуу түрдө белгиленген. Мейкиндик дарактын айланасында текстураланган штрихтер менен тегеректелген. Таажысы кудум асмандагы ак булуттай. Өрүк гүлдөдү! Жаз!
Жарым тегеректен түшкөн төрт фигура жантайган тегиздикте туруп, кайрадан ааламдын бороонуна кирип жок болуп кетишет. Фантастикалык композиция! Бирок идеологиялык жактан туруктуу. Автор айылдарда кандай жакшы болуп калганын айтып бергиси келет: алар терең скважиналарды казышып, калкты таза суу менен камсыз кылышкан. Калк өкмөткө ыраазычылык билдирди. Алар жазында суу алуучу колонканын түбүнө чогулуп алышып, кубанычтуу кужулдашып турушат. Толук бакыт үчүн дагы эмне керек? Фигуралар атайылап примитивдүү түшүрүлгөн. Ойлору да примитив… Жок, андай болбой калсын! Алардын сүйлөгөндөрүн карачы! Бир аял экинчисин аяп турат, кыжыры келгенинен жанан басынгандан ыйлаганга даяр. Ал эми кыз өзүнө жакпай турган нерселер жөнүндө кабардар болууда. Таранчы чымчыктай үрпөйүп олуттуу боло түштү. Көрсө, айланадагынын баары – суу, жаз, композиция – ушул руханий борбордун айланасында чырмалышкан тура! Примитивизмге карай, артка кайтуу! Проторенессанска! Джоттого*!
* Джотто ди Бондоне (1266-1337) 14-кылымдагы италиялык сүрөтчү жана архитектор, Прото — Кайра жаралуу доорунун алгачкы өкүлдөрүнүн бири** болгон. Батыш Европа искусствосунун тарыхындагы негизги фигура. Мурунку византиялык икон-живопись салтын жеңип, Жиотто италиялык живопись мектебинин негиздөөчүсү болуп калды, мейкиндикти сүрөттөөнүн жаңы ыкмасын иштеп чыкты. Джоттонун эмгектерине Леонардо да Винчи, Рафаэль Санти, Микеланджело Буонарроти шыктанган.
** Проторенессанс — италиялык маданияттын тарыхындагы Ренессанстын, башкача айтканда, Кайра жаралуу доорунун алдындагы этап.
Достук (Дружба) мунай зат түтүгү. Кенеп, май боек, 138х157,5, 1975
Достук (Дружба) – дүйнө жүзүндөгү эң ири магистралдык мунай зат түтүктөр системасы болуп эсептелет. Ал алыскы 60-жылдары курулган, мунай затты СССРден Европага жеткирип турган! Биздин көз алдыбызда ошол системанын бир бөлүгү – мунай затты кайра иштетүүчү завод турат.
Айланасы түтүктөр, жолдор менен курчалган, оң тараптан кирип, ылдый түшүп кетет. Кайдан? Кайда? Мунун баары кайда жайгашкан? Бул маанилүү эмес. Бул Жер планетасында адамдын колунан жаралган абстрактуу нерсе! Цилиндрдик цистерналар, шар сыяктуу тоголок шаймандар, цехтин имараттарынын параллелепипеддери, кандайдыр бир жогорку даражалуу технологиялык приборлор. Жалпысынан алганда, социалисттик реалисттик өндүрүш темасы…. Бирок 70-жылдары өндүрүш темасы өзгөрдү! Жана аны автор эң сонун байкаган. Борбордо кызыл желекчелер, административдик имараттар жана … жеке автомашиналар. Бул начальниктер машиналары менен заводдун аймагына кирип баратышат.
Жумушчулардын жолу такыр башка. Айланып жүргөн автобус менен көп кабаттуу кичи райондордон коомдук транспорттун аялдамасына чейин. Анан ал жерден айрылыш жол менен андан ары жөө. Түтүктөр “желмогуздун курсагына” түстүү кумурскаларды киргизүү үчүн ийилип турат, жол жертөлө аркылуу жер алдына кирип кетет… Боз-көгүш түстүү бетондон курулган имараттардын түсүнө карама-каршы келген сары сигналдык түс басымдуулук кылат, бирок иштин жалпы өңү кубарыңкы. Бул биз негизги нерсени — адамдарды көрүү жана адамдык масштабды сезүү үчүн жасалган….
Азыр «Достук» мунай зат түтүктөрүнүн курулушу башкача кабыл алынат. Россиянын мунай зат ийнеси! Батыштын газ укуругу! Достук эмес — душмандык! 1975-жылы, сүрөтчү эч нерсени көрбөгөн бактылуу көз карашта болгон, бирок ал негизги карама-каршылыкты гениалдуу сезген: адам өзүнүн фантастикалык акылынан азап тапкан ишмердүүлүгүнүн коркунучтуу кучагында басылып калган.
Менин калаам. Кенеп, май боек, 149х149, 1978
Тоо этегинде ак панелден курулган чакан райондор жайгашкан, алар асмандагы ак булуттардай кайкып учушат! Жашыл бак менен курчалган так ортодогу гранит постаментинде коло эстелик турат. Бул конкреттүү каарман эмес! Дүйнөлүк пролетариаттын жолбашчысынын мүнөздүү ишараты (колу) көрүнбөйт! Автордун концепциясы боюнча социалисттик шаардын борборунда эмгекчи элдин бактысы үчүн абстракттуу күрөшүүчүлөрдүн эрдиктерин ырга кошуп даңазалоо керек. Ошол эле жерде портико жана кызыл желектүү имарат турат. Ал шарттуу түрдө шаардын жана өлкөнүн жетекчилери отурган Ак үйдү билдирет. Эски шаардын чатырлары саргайып баратат, алардын көп жылдык өз тарыхы бар! Тик өскөн теректер граниттен жасалган постаментти туурагандай бой тирешет. Ал эми талдар, карагайлар, липалар, клендер, арборвиталар … дарактар жана бадалдар жыш жашыл калың бадалдарды түзөт. Чакан аянтчаларда шаардыктар маданияттуу эс алышат: жаштар топ ойноп жатат; карылар жайбаракат сүйлөшүп отурат; ашыктар бак-дарактардын түбүнө кетишти. Көк фонтандар гана жетишпей тургандай.
Суу сактагычтар, дарыялар да жок, алар автордун концепциясына туура келбей калса керек. Чынында эле шаарыбызда эс алууга ылайыктуу жээктер, жакшы каралган суу сактагычтар жок. Муну айрым кемчиликтерди тымызын сындоо катары караса болот… Аткарылган эмгектин жалпы өңү боз, жашыл-көгүш түстүү болуп кетет да, ага кошумча каныккан түстөрдүн кошулмасы байкалат: сүрөттүн эң четинде көк асманды тиреген тоолор, жогору жагында ак имараттардын ленталары, ортосунда сары чатырлардын сызыктары, ылдыйда карайган тоо кыркалары. Таланттуу сүрөтчү ошонун баарын бириктирип, гармониялуу, бакытка чулганган келечекти сездирген сезимин жараткан! Чын ыкласы менен жасалган, таланттуу, жана да … өтө окшош, өтө шарттуу. 70-жылдары сүрөтчүлөр монументалдык живопистин ыкмаларын станоктук живописте колдоно башташкан. Сыягы, бул жасалган эскиз көркөм кеңеш тарабынан жактырылган эмес: алар эс алууга ылайыктуу жээктердин жана жакшы каралган суу сактагычтардын жоктугу тууралуу тымызын сынды кабыл алышпай койсо керек. Ал эми автор көпкө ойлонбой туруп, даяр эмгекти музейдин экспонатына айландырып койгон.
Жаз. Кенеп, май боек, 104,3х129,3, 1974
Гүлбактагы отургучтун жанында топтошкон жаштар турганы көрүнөт. Үч жигит жана төрт кыз. Үчөө отурат, экөө бери жакка далысын салып ары карап турат. Эгерде биз бул жерде тик турган фигураларды, жантайынан жайгашкан отургучту, көз караштардын диагоналдарын жана жоолуктун түстүү акцентин гана көрсөк, анда кызыксыз болот. Сөздөр айтылбаган маектин өзү кызыктуу… Келгиле, кызыл жоолукчан кыздан баштайлы. Ал эч кимди карабайт, башын капалуу ылдый салып турат, бирок бүтүндөй турган турпаты менен сары свитерчен жигит үчүн өтө маанилүү бир нерсени шыбырап жаткансыйт. Анан ал, чунак жигит, аны байкабай, жогору жактагы көк кийимчен кыздын колундагы ачык жашыл бутактарды карайт.
Экөө назик жалбырактар аркылуу шыбырашып, жашырууга мүмкүн болбогон нерселерди жашырууга аракет кылып жатышкандай. Көгүш кийимчен жигит бери жакка жана кызыл жоолукчан кызга далысын салып унчукпай отурат. Ал тандай албайт. Сыягы, анын жан дили көгүш түстүү кийимчен селкиге тартылгансыйт, бирок жеңи жок курткачан кызды да жактырып тургандай. Балким бакыт сиздин… артыңызда болушу мүмкүн. Ал эми жеңи жок куртка кийген кыз күрөң жемпирчен жигитке карай умтулгандай. Ал чунак жигит анысын байкабайт, отургучка жанаша отуруп, эки колун бооруна алган боюнча кызыл жоолукчан кызга чакырык таштаган көз караш менен өзүнүн ичиндеги сезими жөнүндө кыйкырып жаткандай!
Көп бурчтук туюкка кептелгендей. Ак кийимчен кыз топтун сыртында жалгыз калганы көрүнүп турат, ал ачык эле жалпы сүйлөшүүгө кошулгусу келет жана формалдуу түрдө (композициянын бардык диагоналдарында жана вертикалдарында) кошулгандай көрүнөт, бирок бул жерде ал ашыкча.
Таланттуу сүрөтчү-монументалист гениалдуу драматург болуп чыкты. Биз аны адабий деп атап алып, жаңылып калдык. Биз абстракттуу агрессия, маанисиз экзальтация жетиштүү деп чечтик да, конкреттүү сүйлөө жөндөмүн жоготтук. Провокатор жаз жөнүндө! Жоопсуз калган сүйүү, алдамчы бакыт жана чыгармачылыктын парадокстору жөнүндө.
Эс алуу күнү. Кенеп, май боек, 70х91, 1974
Шаар пейзажы, чет өлкөдөн алынган таасирлер. Балким, бул Балтика мамлекеттерине, балким, социалисттик Шериктеш өлкөлөрдүн бирине чыгармачылык командировка болгондур. Караңгы, нымдуу жер: жамгырдан кийин кичинекей көлчүк жылтылдайт. Жашыл түстүн жоктугу кооптуу символго айланат. Кызыл чатыры жана кызыл дубалдары кызыл охра, плитка, кирпич сыяктуу көрүнөт. Эч нерсеси менен өзгөчөлөнбөгөн жыш жайгашкан тарыхый имараттар. Багелеги кенен жынсы шым, өңдөрү кызыл-тазыл түркүн түстүү кийимдер, ак пуделди жипке жетелеген ак халатчан адам. Мунун баары абдан жөнөкөй… жана башкача. Көксөгөн чет өлкө!
Көчөлөрдүн супрематизми, минималисттик дизайн жана катаал текстура. Терезесиз дубал тик штрихтер менен шыбалып, асман менен жер горизонталдуу. Бош дубал үстөмдүк кылат! Бош аянт үстөмдүк кылат! Ал эми кызыл тегиздиктер түстүү фигуралар менен бирге азыркынын анилиндик оюнчук маанайын жаратат. Караңгы өтмөктөр мейкиндиктин перспективасын жана метафизикасын кыйытууда! …Биздин ата мекендик сүрөтчү евро-картинаны жаратууну каалады эле – ал аны аткарды! Алардын композициялык парадоксторун эң сонун түшүнгөн! Бош дубалдардын сулуулугун баалады! Таза саптардан турган поэзияны! Мелжиген түз тегиздиктин гениалдуулугун баалады! Бирок жөө жүргүнчүлөр өтө түз болуп калган. Алар эс алышпайт — алардын жансыз урбанизациясынын тазаланган заттары кайдадыр шашып жатат. Бирок бак-дарактардын жоктугу коркунучтуу, бизде да ошондой болобу?
Майрамдык таң. Кенеп, май боек, 128,5х148,5, 1980
Таң эртеден тарта кызыл-тазыл кийинген адамдар баш калаанын борбордук аянтына жол көрсөтүүчү жетекчилерин тосуу үчүн чыгышты, арасында өз ыктыяры менен чыккандары да бар, аргасыз келгендери да бар. Алар колдоруна кызыл желектерди, жалындуу ураандарды, үйлөтүлгөн шарларды көтөрүп алышкан. Шаңдуу шарлардан, айланадагы жашыл бак-дарактардан, кызыл-тазыл кийимдерден улам бул Биринчи Май демонстрациясы экенин аныктай аласыз! Кызыл – идеологиянын түсү. Ал абдан аз. Ал баса белгилеп турат! Жашыл-көгүш түс — таңдын түсү, жазындагы жашыл бак-дарактардын жана түшүнүксүз кубанычтын түсү! Ал үстөмдүк кылат. Охра жана күрөң түстөр адамдардын тынымсыз агымынын түсү, ал агым термелип агып жатат! Бак-дарактар жана имараттар чоң көлөмдө көрсөтүлгөн, ал эми адамдар өздөрүнүн агитациялары менен майда деталдар аркылуу берилген. Күн чыга элек, же балким, аны булут каптап, түстөр кошумча көлөкөлөр менен курчалгандай көрүнөт. Ал эми жарык керек болгон жерден, композициялык зарылчылыкка жараша берилген. Теректер бой тиреп керилип, талдар, клендер ыргалат, тыт дарактары ийилет. Сүрөтчү кайсы майрамды майрамдап жатышканын көрсөтүп койсо болмок, бирок ал көрсөткөн эмес.
Ал жаңы атып келаткан таңды тарткан жана адамдар, чоңдор жана балдар чогулуп, өз шаарын кыдырганы кандай сонун экендигин көрсөткүсү келген. Алдыда юбкачан кыздар топтошуп шаңдуу баратат. Алардын артында калгандары бар, бир шайыр агай Владимир Ильич Ленинге коюлган эстеликке ишарат менен көрсөтүүдө: «Баардыгыбыз кыздардын артынан ээрчийли! Жолдоштор, сиздер туура жолдо бара жатасыздар!». …Сүрөтчү өзүнүн тамашасын бир аз кооздоп жашырып койгон. Бирок 80-жылдары эч ким тамашасын жашырган эмес да. Таланттуу сүрөтчү бизди СССРдеги майрамдык таңга тереңирээк кароого мажбурлайт.
Панфилов атындагы көчө. Кенеп, май боек, 110х85, 1970
Сүрөттө кайсы жер тартылганын боолголоп билүүгө болот. Кыязы, Киев менен Токтогул көчөлөрүнүн ортосу болсо керек. Бул 80-жылдары клиниканын короосуна айланган кичинекей аянт. Азыр бул жер курчоого алынып, «Кыргыз Республикасынын Президентинин жана Өкмөтүнүн Иш башкармасынын клиникалык ооруканасы» деп аталат. Бирок, балким, башка жер сүрөттөлгөндүр. Шаарда көп эле нерсе өзгөрдү, жаңы имараттар пайда болду, айрымдары бузулду. Ошондой эле автоунаалар да көбөйдү. Сүрөтчү аларды өтүп бара жаткан адамдар менен велосипедченге салыштырмалуу атайылап кичинекей кылып сүрөттөйт.
Бул позиция! Май айында жааган жамгыр, араң билинер-билинбес ачык боз түс басымдуулук кылган жашыл түстөр жаңыдан пайда боло баштаган мезгил, айлана кызыл кирпичтен жасалган охра акценттери менен өзгөчөлөнөт. Жазгы жамгырдан кийин мына ушундай жарык, тунук болуп, жеңил дем аласың да, ушул кооздукка көздөрүңдү ирмебей бакырайта ачып, сулуулукка суктана аласың, бул эң сонун, бул ден соолук. Жаркырап агарып келаткан асман нымдуу тротуарга чагылышып… сөз менен айтып жеткире албаган шаардын руху… Көчө азыркы убакта да атактуу аскер башчы, Советтер Союзунун баатыры Иван Васильевич Панфилов атындагы көчө бойдон аталып калган. Иван Васильевич 1938-жылдын октябрында Фрунзе шаарындагы Кыргыз ССРинин аскер комиссарынын кызматына дайындалган. Балким ал мурда Садовая деп аталган ушул көчөдө жашагандыр. 1941-жылы анын жетекчилиги астында 316-аткычтар дивизиясы түзүлгөн. Анын катарына Алма-Ата областынын Алматы жана Фрунзе шаарларынын тургундары кабыл алынган. 1941-жылдын 10-октябрында 316-дивизия душмандын аскерлери менен салгылашууга кирип, ага олуттуу зыян келтире алган.
ХХII съезд атындагы көчө. Кенеп, май боек, 110х119,5, 1971
70-жылдардагы Фрунзе шаарынын пейзажы. Таанымал көчө кесилиштери, Чүй-Тыныстанов жана устаканадан көрүнгөн көрүнүш, кыязы, «Сүрөтчүлөр үйүнүн» экинчи кабатынан тартылып алынган көрүнүш болсо керек. Эч нерсе өзгөргөн жок. Бирок аталыштары тез-тез алмашып турган. Купеческая көчөсү 1924-жылы Гражданская болуп калган, 1936-жылы Сталин көчөсүнө айланган, ал эми 1961-жылы XXII партсъезд көчөсү деп өзгөртүлгөн. Сүрөт жаралгандан кийин, 1974-жылы, ал Ленин проспектиси болуп калды. Кыргыз Республикасы түзүлгөндөн кийин Чүй проспектиси пайда болгон. Тыныстанов көчөсү мурда Краснооктябрьская деп аталып келген… Күз, бак-дарактардын жалбырактары саргайып, бир аз кызыл түскө аралашып, сүрөттүн көбүн ээлеп турат. Дарактар түсү, түзүлүшү жана көлөмү боюнча үстөмдүк кылат. Чынында көчөнүн өзү күрөң сөңгөктөрдүн арасынан анда-мында гана көрүнүп турат. Экономика министрлигинин боюндагы аллея даана көрүнөт. Аллеяны бойлоп адамдар баратат. Жамгыр жаап өтүп, нымдуу асфальтка асман, дарактардын сабактары жана жалбырактар чагылышат. Имаратка жакын жерде төрт унаасы бар унаа токтотуучу жай жайгашкан. Азыр алардын саны дагы көп! Батпайт! Аллеянын көпчүлүк бөлүгүн ээлеп алышкан. Ал эми сүрөтчүнүн адамдары машиналарга караганда чоңураак. Ал атайылап унааларды оюнчук кылып, атайын тескери көз карашты колдонгон. Ал эми сүрөтчү үчүн эң негизгиси — бак-дарактар. Эми баары тескерисинче: адегенде машиналар, анан адамдар, анан гана бак-дарактар… Сүрөтчүлөр мындай эмгектеринде шаардын тарыхын «жазышат». Имараттардын, көчөлөрдүн, дарактардын жана адамдардын тарыхын. Шаардын рухунун тарыхын, анын маанайын жана артыкчылыктарын.
Күзгү талаа. Картон, май боек, 40,6х68,3, 1971
Күзгү талаа. Күзүндөгү талаа. Чыгарманын сөзмө-сөз аталышы ушундай: картондун артына сүрөтчү колу менен кандай жазса, ошондой аталат. Контрасттардын жана диссонанстардын чебери бул чыгармада эң сонун нюанстардын аткаруучу ырчысы катары көрүнөт! Охра түспөлдүү күзгү талаа. Асманды боз булут каптап турат: агартылган охра кызгылт көктүн жаңырыгы менен алыска тарайт. Жапыз дөңсөөлөр, жалгыз чөмөлө чөп көрүнүп турат. Бадалдар кызыл жана күрөң охра түрлөрүн кошууда. Жердин сары жана жашыл анча чоң эмес тилкелери көрүнөт. Болду жетишет! Эмне үчүн мынчалык кубарган, монотондуу, бир түстүү пейзаж ушундай кызыктуу көрүнөт? Мунун баары тактардын түзүлүшүнө байланыштуу!
Бир кызыктай түзүлүштөр горизонталдык ритмдерге тартылып тарап баратат. Жогору жактагы тоолордун кыркаларынан түшкөн көлөкө бийлеп жаткандай туюлат. Баардыгы ортодо чөмөлө чөпкө баш ийгендей, ага жараматтанып бак-дарактар да ыр созууда. Ар бир жер маңыздуу, алар так ошондой болушу керек. Ар бир так ойлонуштурулуп, тыкан жана кооз жазылган. Тик штрихтер көрүүчүгө жакыныраак тизилип алган. Кудум эле ритмикалык кыймылдарды аткарып бийлеп жаткандай, ар кайсы тарапка ыргалышат! Ошондой болушу мүмкүнбү? Аталышын түз маанисинде алганда, күзгү талаа дегенди билдиреби? Башкача айтканда бийби? Чечетка бийиби? …Бирок мындай болушу күмөн…. Анткен менен «ритм» жана «бий» деген сөздөр бул композициянын артыкчылыгын так аныктайт. Сүрөтчү эң татаал тапшырманы аткарды: ал нюансты темпераменттүү көрсөтө алды!
Этюд. Тоолор. Картон, май боек, 34,2х49,7, 1979
Автор каалаганына жетти да, токтоп калды. Андан ары деталдаштыруу ишти жакшырта албайт, тескерисинче, аны начарлатат. Жаңы таасирлер, таза түстөрү, үнүнүн оригиналдуулугу жоголот. Алар кайдан пайда болот? Жылуу жана муздак көлөкөлөрдүн айкалышынанбы? Ак кошулмаларды кошкондобу? Штрихтердин текстурасынанбы? Шамалда ыргалып титирегени, жашоонун өзү сыяктуу …. Жагымдуу жумшак булуттардын арасынан көгүш тарткан ызгаар көрүнөт. Чокуларда кар жатат. Жарык тийген кыркалары — охра жана жашыл түстүү; көлөкөлөр көк жана көгүш сындуу. Бизге жакындаган сайын көлөкө карарып, кырка боорлору жаркырап, кызгылт сары түс кошулат. Сүрөтчү учкан желди, абаны кармай алган. Бул импрессионизм! Бирок бир аз башкачараак: щеткалардын кыймылында чеберчилик аз, штрихтер кенен, катаал, ырайымсыз. Бул биздики жана бөлөктөрдүкү, улуу жана оюнчуктай кичинекей, бизди бир шыктандырат… жана ошол эле учурда кайра кайдыгер калтырат. Түшүнүксүз татаал сезимдер! Балким, бул көз алдыбыздагы учактан алынган көрүнүш болгондуктан, ушундай болуп жүрбөсүн? Ошондой болушу ыктымал. Ал эми бул болсо сүрөт үчүн жаңы тема! Стандарттуу эмес көркөм изилдөөлөр жана күтүлбөгөн корутундулар. Мындай кичинекей изилдөөдө — түбөлүктүүлүк жөнүндө учкай сөз бар. Кичинекей текстура чоң масштабдуу нерсеге ишарат кылат, биз андан универсалдуу кеңдикти көрдүк жана мындан ары коркпой калдык. Биз алардан жогору турабыз, өйдөдөн ылдый карайбыз, аман-эсенбиз, ыңгайлуу лайнердебиз. Биз түбөлүктүүлүктү жандай учуп баратабыз.
Тон. Кенеп, май боек, 75х99. Жазылган жылы белгисиз
Чыгарманын жаралган жылы белгисиз, бирок, сыягы, бул сүрөтчүнүн эң алгачкы эмгектеринин бири болсо керек. Сүрөтчү өнүгөт, анын стили, манерасы өзгөрөт, бул түшүнүктүү жана табигый нерсе, ошондой болгон жана боло берет. Өнүккөн социализм доорунун көптөгөн сүрөтчүлөрү бир убакта бир нече формалдуу концепцияларда иштешкен, андан тышкары, алар бир чыгарманын ичинде ар кандай ыкмаларды колдонушу мүмкүн. Бул нормалдуу көрүнүш, бул чыгармачылык изденүү жана … аны постмодернизм десе да болот…. Кезинде белгилүү искусство таануучу, формалдуу концепциянын автору Ольга Попова: «Сабитжан Бакашев, Сагын Ишенов, Малис Акынбеков, Сатар Айтиев, Мурат Бекжановдордун чыгармачылыгында сүрөттөрдүн үстүндө иштөөдө салттык ыкмадан четтөө байкалат. Эреже катары, тематикалык сүрөттөр алар тарабынан фантазияга, тарыхый же фольклордук булактарга негизделген табигый материалсыз жаралат. Буга байланыштуу бул сүрөтчүлөр тобунун визуалдык тили өзгөрдү — ал шарттуу жана декоративдик болуп калды. Азыр биз аны постмодерн деп кадыресе айта алабыз. Кыргыздын өзгөчө жана кайталангыс вариациясы…. Линиялардын дизайни, алардын пластикасы өзгөргөн жок, бирок манерасы таптакыр башка!”
Тоолор жана өрөөндөр — бир тондо жана бир түстө сүрөт тартуу үчүн колдонула турган монотондуу сызыктардын табылгасы. Мындай ыкмада сызыктар катуу, кээде орой жана эстетикалык эмес көрүнөт…. Тескерисинче, айылдын үйлөрү, имараттары, чөп-чарлары, жашыл бактары жакшы, даана жасалган. Тунук сызыктар аркылуу жолдо бараткан машина, адамдар даана көрсөтүлгөн. Аттын үстүндөгү адамдын сөлөкөтүн көрүүгө болот, айланада койлор жайылып жүрөт. Нюанстуу өткөөлдөрдүн жана укмуштуу соккулардын тымызын оюну. Бул эстетикалуу… Балким, бул сүрөттүн негизги өзгөчөлүгү болуп саналар! Даана тартылган тоолор жана тескерисинче, калк жашаган айылдын талаасындагы нукура байкоолор? Сүрөтчү бизге кандай гана стилде болбосун иштей алаарын көргөзгүсү келгендей, каалагандай композицияны куруп, каалаган чекти буза алаарын айтып жаткандай.
Бул өзүнчө максатка айланат, бул формалдуу түшүнүк үчүн кечирим суроо болгондой!
Кой-Таш. Кенеп, май боек, 44,5х69,7, 1986
Кырка тоо этектеринен өөдө карай бийикке көтөрүлгөн жеринен экиге бөлүнөт. Кудум канаттуулардын канатындай. Бир канаты сүрөттүн четине чыгып, оңго кетет. Экинчиси — солго, алыскы карлуу чокуларга айланып кеткендей. Ал эми тоо этектери, тоо кыркалары, карлуу чокулар, жада калса асман да чоң текстуралуу штрихтер, щетка жана палитра бычагы менен атайылап жасалган. Жана да кызыгы: биз анын жакын жерин жана кайсы жерде алыс экенин көрүп турабыз, биз бардык бурулуштарды физикалык жактан сезебиз.
Автор бизге структурасын көрсөтө алган. Бизге аймактын геодезиясы түшүнүктүү көрүнөт. Биз мейкиндиктин дизайнын көрөбүз, ал куштун канаты сыяктуу – эки тарапка тараган тоолор. Бул кеңейген мейкиндикте майда деталдар батырылып жазылган: теректер, бадалдар, жол, дарыянын жайылмасы. Жолдо адамдар бараткан сыяктуу, же бул өсүп турган бадалдыр. Архитектор кардарга чыныгы масштабды көрсөткүсү келгенде, долбоордо адамдарды ушундайча сүрөттөйт. Мындай учурда сүрөттөрдүн башка мааниси болбойт. Ошондуктан жалпысынан алганда, сүрөтчү архитектордой болуп иштейт, ал үчүн жалпы масса маанилүү.
«Кичинекей архитектуралык формаларга» көңүл бурбайт. «Дизайн» менен иштебейт. Анткени, живопись, эскиз, пейзаж – бул, биринчиден, мейкиндик жана сабатсыз сатып алуучу үчүн жылмаланып жасалган детал эмес. Ошондуктан чебер туюнтма чындыктын маңызын жакшыраак берет! Анан, балким, … сулуулукту… мейкиндикти. Сүрөтчү Чүй районундагы Кой-Таш айылына жакын жерде иштеген. Айылда акыркы кездери чыр-чатактар көбөйдү, бирок бул сүрөткө анын эч кандай тиешеси жок.ого отношения.
КОҢУР-ӨЛӨҢ. Кенеп, май боек, 110х169,5, 1981
Тээ асманга чукул кооптуу бийиктикке жеткен тоолордун чокусу, тоңгон тоо кыркалары мына-мына бери карай оодарылып кетчүдөй сезилет.
Аны сүрөтчү кескин көтөрүлүп, вертикалдуу төмөндөп, тайманбас кыйшык штрихтер аркылуу көрсөткөн. Бир бөлүгү чоочуп кеткендей, акырын ылдый жылат; жумшак адырлар аркылуу ылдыйлап жүрүп отурат, анын ылдыйкы түбүндө жантайыңкы ачык жерлери бар. Тондун жана түстүн карама-каршылыгы аскадай катуу текстураны түзөт. Жада калса бак-дарактар да таштан жасалгандай. Сызыктар укмуштуудай көп багыттуу жана натыйжада горизонталдуу сызыктарга баш ийүүгө туура келет. Сүрөтчүнүн пикиринде ошентип капчыгайлар пайда болуп, адамдар тарабынан иштетилген төмөн жактагы ойдуңдар жолго айланат. Жолдо адамдар жөө, атчан, машине менен ары-бери өтүшөт, түбүндө көлү бар өрөөнгө барышат. Тоо тараптан төмөнкү өрөөнгө чейин адаттан тышкаркы ажайып көрүнүш. Адатта тескерисинче тартышат. Четиндеги тоонун эки үч бурчтугу — активдүүлүк жана контрасттар. Ортодогу өрөөндүн үч бурчтугу тынч. Асмандагы штрихтер тизилип артынан өтүп баратат. Нюанстар сууга жакын жердеги асмандан көрүнгөн ырахатты чагылдырат.
Ал эми мында жол алдыңкы орунга чыкты! Жол композициянын борборуна… жана ааламга айланды! Тоолор, өрөөндөр, көл эмес. Асман эмес! Башкысы – бул жол! Муну адамдын көзү жасаган. Адамдын көзү «S» тамгасын баса белгилеген. Долларды издеп жүрөт, бирок таппайт… КОҢУР-ӨЛӨҢ — Ысык-Көл облусунун Тоң районундагы айыл. Анын жанында, капчыгайда сүрөтчү токтоп, суктанып, таланты менен ажайып жаратылышты, жолду, атчандарды, машинаны жана … өзүн түбөлүккө калтырган.
Тоодо. Кенеп, май боек, 130,3х149,1, 1980
Талаалар, тоолор, чокулар. Жол боюндагы теректер. Андан ары айыл жайгашкан. Саргарган бак-дарактар али жашыл түсү кете элек дарактар менен аралаш көрүнүп турат. Эртең менен сары трактор күзгү айдоо иштерин баштады. Көк асманда булуттар туш тарапка тарап баратат…. Элементтерди тизмектеп жатып, биздин көз алдыбыздагы көрүнүш типтүү тоо пейзажындай көрүнүшү мүмкүн, бирок баары эле жөнөкөй эмес… Белгилүү искусство таануучу Ольга Попова сүрөтчүнүн пейзаждары тууралуу төмөндөгүлөрдү жазган: «Сабитжан Бакашев сүрөттүү текстуранын кооздугуна, боёктордун түстөрүнүн уникалдуулугуна чоң маани берет… Ал көпчүлүк кыргыз сүрөтчүлөрүндөй эле жаратылышты чагылдырганды жакшы көрөт, бирок ал өзгөртүлгөн, өтө кооздолгон көрүнүштө көрүнөт, ошол эле учурда композициялардын негизин ар дайым реалдуу, профессионалдуу тартылган, бир аз жеңил жана табити жогору экендигин белгилеген стилдештирилген сүрөттөр түзөт, түс айкалыштары реалдуу, жандуу табияттын каныккан түстөрүнөн алыс болгондугуна карабай, түстөрү шарттуу түрдө ээн-эркин, жаркыраган жана жарашыктуу, гармониялуу курулгандыгы билинет”.
Сүрөтчү тажатма жарык-аба перспективасын жөн гана этибарга алгысы келбейт, өзүнүн эмгектеринен адепсиз аба туманындай боштукту сүрүп чыгарып салат. Ал чукулунан «бетме-бет алган» түстөр (бул академиялык живописте чоң күнөө болуп саналат) көк асмандын, тоолордун, ала-була талаалардын сулуулугун толугураак чагылдыраарына ишенет. Жана да саптар ырдап турушу керек! …Ийри бөксө тоолордун сызыктары толкундап, көтөрүлүп, дөңсөөдөн дөңсөөгө тийип, акырындап, учтуу чокуларга тийип тынчып калгандай. Жогору жагында алар эңкейиштеги энергетикалык кыйшык штрихтери менен бекемделет…. Анан калса, сүрөтчү табышмаксыз жашай алчу эмес (искусство таануучуларга жашоо канттай таттуу сезилбеши үчүн). Эл талаанын четинде эмне кылып жүрөт? Бул жакка сары машина менен келишкенби? Айылдан келиштиби? Күзгү талаа жумуштарынын башталышын майрамдап жатышабы? Окшобойт – үгүт иштери көрүнбөйт ко. Алар бир катар тизилип тизелеп турушат. Сыйынып жатышабы? Бирөөнү акыркы сапарга узатып келиштиби? … Жакшы түшүм болсун деп түлөө өткөрүп кудайдан тиленип жатышабы? Анжелюс болуп кеткенби. Колхоздукубу? Мусулмандардыкы! A-а! Социалисттик реализм өлкөлөрүндө дин темасы! Бул мүмкүнбү! …Менимче, сүрөтчү тоонун ажайып бийиктигин жеткирүү үчүн ким экендиги, эмне иш менен алек болуп жатканы белгисиз адамдарды (кандай иш менен алек болсо да) жөн салды гана тартып койгондой! Укмуш диспропорция. Ошентип, ал дароо айкын болуп калышы керек: бул түбөлүктүүлүк жөнүндө! Бирок бул убактылуу. Бул кайра эле дин жөнүндө го! A-а!
«Эркин-Тоо» газетасын таратуу. Кенеп, май боек, 80х140, 1977
Тоолор чоң штрихтер менен тартылган; кичинекей штрихтер менен — эл, жылкылар, боз үйлөр. Бийик тоолуу жайыт шалбаалары толкундуу сызыктар менен көрсөтүлгөн. Бардыгы жалпыланган, жөнөкөй жана түшүнүктүү түрдө көрсөтүлгөн. Сол жактан балдар колдоруна гезит кармап чуркап келатат; так ортодо жайлоодогулар акыркы жаңылыктарды талкуулап турушат; оң жакта чабармандар андан ары маалымат таратууга жөнөп баратат. Ал эми шамал аларга ак гезит барактарын учуруп, жерге жаюуга жардам берет. Жашыл жана жер, кызыл тоо жана көк түстүү кийимчендер… Абдан кооз монументалдык … панно! Маалыматты таратуунун көзгө көрүнгөн образы… Белгилүү искусство таануучу Ольга Попова 70-жылдардагы сүрөтчүлөр жөнүндө мындай деп жазат: “Алардын дээрлик бардыгы өз темаларын издөө менен бирге калыптандыруу боюнча эксперименттерден баштап, түзүлүш маселелерин мазмунунун көйгөйлөрүнөн жогору коюшкан. Бирок, алар өздөрүнүн мыкты чыгармаларында формалисттик концепциянын тардыгын женип, так татаал образдык түзүлүштүн аркасында күчтүү интеллектуалдык жана эмоционалдык заряд алып жүргөн чыгармаларды жарата алышкан”… Форманын үстүнөн иштөө мазмун боюнча иштөөгө айланып баратабы? Ал эми СССРде кандай мазмун болушу мүмкүн? Жалгыз гана социалисттик! Ал болжолдуу түрдө мындай угулмак: социалисттик курулуштун ийгиликтери жөнүндөгү маалыматтар биздин кең өлкөбүздүн эң алыскы булуң-бурчтарына таркап жатат! … “Эркин Тоо” гезити 1924-жылдан бери чыгып келет. Ал “Кызыл Кыргызстан” (Красная Киргизия), 1956-жылы “Советтик Кыргызстан” (Советская Киргизия) деп аталып калган. Мүмкүн бул сүрөт республиканын жалпыга маалымдоо каражаттарынын эң аксакал гезитинин юбилейине карата тартылгандыр… Азыр бизге көбүрөөк нерселер көрүнүп жатат, ачык кызыл түстүү тоолор Кыргыз Республикасынын желегин эске салат! Совет бийлигинин патриархалдык жашоо образына кийлигишпегенин көрөбүз: эркектердин өз чөйрөсү, аялдардын өз чөйрөсү бар; Көбүнчө эркектер отурушат, аялдар турушат. Жана каада-салт менен заманбап жашоонун эч кандай карама-каршылыгы жок! Ал эми социалисттик мазмун — бул кооз композиция жасоого шылтоо гана. Ошондо ал декоративдик паннонун эскизине окшош болсо, эмне болмок эле. Сүрөттөн бакыттын учкундары жана гармония чыгып тургансыйт. Сүрөттүн идеясы — кандай гана бийлик болбосун, адамдар жашоодон ырахат алып жашай берет деген ойду камтыган… анын ичинде маалымат аларга эми тезирээк жетет деген ой да бар.
Беде талаасы. Кенеп, май боек, 118х149, 1986
Сүрөтчү беде талаасынан өйдө көтөрүлүп, айланага көз жүгүрттү. Көз алдында керилген өрөөн жатты: талаалар, адырлар, көл, тоолор жана чокулардын үстүндө ак булуттар, алардын артында көгөргөн көк асман. Күзгү теректердин баштары, чатыры сары үйлөр жаңы атып келаткан күндүн нуруна чагылышып түрлүү боек чачып турду. Кайсы бир жерлери майда-чүйдөсүнө чейин (комбинациялар көрүнүп турат), ал эми бир жери жалпыланып (импрессионизм жана абстракционизм) көрүнсө, бир жерлерде болсо образ символ, белги аркылуу сүрөттөлгөн. Перспективасы бир нече жолу бузулуп берилген: учканда бардык эрежелер маанисин жоготот. Өзгөчө мааниге ээ болгону бул штрихтердин динамикасы: түсү, түзүлүшү жана кыймылынын багыты … Бул салондук иш эмес, сатуу үчүн эмес, буйрук менен да аткарылган эмес. Көлөкөлөрү өтө кара, булуттар кир, көл — көк тилке болуп көрүнөт. Шашылыш, чалды-куйду аткарылган. Көчө сүрөтчүлөрү мындан жакшыраак шилтей алышат. Бул азыр ушундай! Ал эми 80-жылдары сүрөтчүлөр ээн-эркин иштешкен! Көргөзмөлөрдө да тайманбаган өжөрлүк, кайраттуулук акырына чейин бааланган! Мамлекет да колдоо көрсөтүп, музейлер сатып алып, искусство таануучулар, билгичтер суктанып турушкан. Бул монументалдык сүрөт эмес. Ал эми мольберттик сүрөт деп да атай албайсың. Аны кантип көрсөтүү керек? Декоративдик абстракциябы? Кооз протоплазмабы? Тээ, эң башында болгон нерсеби? Бул сөздөр али мааниге ээ боло элек кездеби? Эгер ошондой болсо, анда бул абдан олуттуу нерсе жана мунун аталышы али табыла элек. Келечекте табыла коебу анан? Өнүккөн социализм доорунда живопистин өзгөчө түрү гүлдөдү. Кыска көз ирмем аралыгында сындан башканын баары мүмкүн болду. Ал эми, чындыгында, сүрөт өзү өнүгүп отурат да, … учуп кетет! Парадокс! Жана дагы бир парадокс: 80-жылдары сүрөттөр композиция деп атала баштаган…
Эстутум. Кенеп, май боек, 85х125, 1976
Жарым тегерек тоо менен курчалган өрөөн; ортосунан агып жаткан дарыя. Асмандагы булуттар каяккадыр жылып, баарын артынан ээрчитип бараткандай көрүнөт. Асан-үсөн түстөрүнүн тотому. Ар кандай түзүлүштөгү майда штрихтер, бөлүндүлөр жана бүтүндүк! Татаалдуулук жана жөнөкөйлүк! Бул кантип мүмкүн болсун? Бир гана нерсе анык — белгилүү бир нерсенин бети (тон, түс жана түзүлүштүн айкалышы) белгилүү бир нерсени билдирет. Тоолор — жантайыңкы штрихтер менен, өрөөндөр — горизонталдуу, адамдар — вертикалдуу. Кыргыз пунктилизми! Сүрөтчү табиятты түз мааниде берүүгө умтулбайт, ал – шарттуу түрдө белгилейт. Ал муну өзүнүн таланты аркылуу, ойдон чыгарып жана жандуу эскерүүлөрдөн жасайт…. Жигиттер жолдо токтоп, эс алып турушат. Жанында жерде чоң баштыктары жатат.
Балким алар шаардан жайкы каникулга келишкендир? Эми алар туулуп-өскөн жерлерине тарап кетишет чыгар? Же тескерисинчеби? Алар окууга баратышат! Чоң дүйнөгө аттанышты! Кызыктуу укмуштуу окуялар жана фантастикалык мүмкүнчүлүктөр ааламына. Экөө чоң пландарды түзүп, алдыдагы келечекти катуу талкуулап жатышат. Үчүнчүсү отуруп алып, туулуп-өскөн жерин капалуу карайт: аларды алдыда эмне күтүп турат?.. Төртүнчүсү жатып алып дарыядан суу ичип жатат! Же бети-башын чайкап жатабы, же таптакыр эч нерсени ойлогусу келбей, тек гана жашоодон ырахат алгысы келип жаткандыр. Ал — сүрөтчү, демек, алдыдагы нерсени көргүсү келет! Же төртүнчү өлчөмдүбү? Бул кызыктуураак жана окуяларга байыраак. Ал бери бурулуп, чыныгы дүйнөнү көрөт. Бул ыкма менен сүрөтчү оңой эле биздин кабылдообузду тескери буруп, керексиз пафостон арылтып, жөнөкөй композицияга парадокс кошту! Сүрөттүн негизги символу ушул жерде: жигиттердин бардык пландары бир нече жолу тескери бурулушу ыктымал… Сүрөтчү мына ушундай: татаал, эки ача, шайыр, тентек композициялар аркылуу кыргыз станок искусствосунун өнүгүшүнө зор салым кошкон!
10.08.2022
|
Гамал Бөкөнбаев
320 |
Комментарий жок
Биз искусство таануучу ГАМАЛ БӨКӨНБАЕВДИН Гапар Айтиев атындагы МКСМ коллекциясына баяндоосун улантабыз. Бул музейдин коллекциясындагы Сүймөнкул Чокморовдун эмгектерине жасалган баяндаманын соңкусу болуп эсептелет. Биз мындан мурунку маалыматыбызда башка сүрөтчүлөрдүн эмгектерине обзор жүргүзүүгө өтөрүбүздү жаздык эле, бирок биз аны кийинки сериясында улантабыз. Обзордун окурмандары мурда окугандарына кайра кайрылып окуп же тескерисинче, озунуп кийинкисине өтө берет болуш керек деп ойлойбуз. Бул обзорлор аткарылган иштерди жыйынтыктоочу отчет эмес болгондуктан, мында хронологиялык тартип сакталган жок.
Бул обзорлорду жарыялоо менен биз, аны окуган окурмандарда жаңы таасирлер пайда болсо деп ойлойбуз, балким мурда көңүл бурбаган нерселерге кызыгуу жаралышы да мүмкүн, балким кайсы бир эмгек сизге жагып калса, башкалары балким сизде жаңы идеялардын жаралышына түрткү берсе жана ошондой эле биздин өлкөбүздүн көркөм өнөр дүйнөсү менен таанышса деген изги тилегибиз бар. Балким сиздерге бул обзорлордун досторуңуз менен пикир бөлүшүүдө же мугалим болсоңуз, окуучуларыңыз менен талкуулоодо жардамы тийер.
А балким сиз өзүңүз көркөм сүрөт искусство боюнча жүргүзгөн обзоруңуз менен бөлүшкүңүз келсе, ушул сайтта аны жарыялоо сунушун карап чыгууга даярбыз.
Биз ошондой эле окурмандардын комментарийлерин да кош колдоп колдойбуз.
Сирень бадалы. Картон, май боек, 69,8х48,2, 1984-1985
Жалгыз түп сирень бадалынын майда-чүйдөсүнө чейин иштелип чыкканы көрүнүп турат, анын ар бир жалбырагы даана тартылган. Фондунда жыш өскөн жашыл чөптөр көрүнөт, сыягы — жайдын башталышы болсо керек. Этюд жашыл түскө айкалыштырылып куралган: кара — ачык, жылуу — муздак, тунук — тыгыз. Күрөң түстүү тосмо аларга ар түрдүүлүктү кошуп тургансыйт. Ошондой болсо да бул жерде гүлдөр дагы эле жетишпей турат! Ак, кызгылт көк, кызгылт түстөр жетишпейт! Сирень гүлү жетишсиз! Бул типтүү сүрөт эмес — сирень гүлү гүлдөп бүттү! Же такыр эле гүлдөгөн жок беле? Куураган жансыз сабактары калган: кочкул сирень түсү, ошол эле жашыл түстөгү ак-көгүш түстөр сейрек тартып суюлуп, жандандырып турган ширелердин бир бөлүгүн өзүнө алып кеткени байкалат. Карама-каршылык жетишпейт, баары нюанстарда берилгендиктен, ой кыялдар туюкка кептелет.
А мен жарык жөнүндө айткым келүүдө! Кубанычтуу! Гүлдөгөн! Майрамдагыдай! Чеберлик менен, кереметтүү жана … өтө чынчылдык менен жасалган. Тап-такыр эле үлбүрөгөн араң жан реализм – бул лирика эмес. Турмуштун өзүндөгүдөй эле. Бул жерде эркин чебер фантазия, индивидуалдуу чечмелөө болсо жакшы болмок … Жарык жөнүндө болбой жатса, анда караңгы жөнүндө айтса болот. Жөнөкөй, сыйлуу, бирок курулай эмес. Түссүз болгону, өз алдынча сулуулук берет, бирок ага өкүнбөй койсо деле болот. Ал жалгызсырап тургандыктан, кубаныч тартуулай албайт. Эч кимге. Багбан аны качан кыйып салаарын күтүп тургансып. Ага керек болот эмеспи, отун үчүн, тосмо жасоо үчүн. Азырынча күн жаркырап тийип турганда, жашыл түстүү кулпунуп турат.
Тоолор. Картон, темпера. 32,5х49,8. 1969
Канаттуулардын деңгээлиндеги бийиктиктен көрүнүшү. Үстү чокулардын контурлары менен тартылып, ал эми горизонт сызыгы жердин тегерегинен айланып өтөт. Асманда жамгырдын булуттары бир сапка тизилген кууш тилкени пайда кылып, күндү тосуп турат. Батыш жак кызгылт сары түстө жалындап күйөт. А балким, бул эртең мененки кызгылт жалындыр? Эмне, күн али чыга элекпи? Дарыя тоо кыркаларынын ортосунан жарып өтүп, ылдый агып келип көпүрөнүн астынан экиге бөлүнөт. Анын жолун унаалар өтчү чоң жол кесип өтөт, жалаңдаган курч кылычтын мизиндей жарк этип, дарыяны тең эмес экиге бөлөт: көпүрөгө чейинкиси ийри-буйру болуп кетип, көпүрөдөн кийин түзөлөт. Бул жерде эл жашаган конуш көрүнбөйт.
Эл бир конуштан экинчи конушка өз алдынча жол салып өтүп, бул жерде токтобойт. Алар тоолорго транзиттик жүргүнчүлөр. Ал эми алардын курал жабдыктары – чакан, үнөмдүү, жансыз болот да, жаратылыштын табигый кооздугун бузат. Тоо кыркаларындагы эби-сыны жок перпендикулярдуу ийри сызыктар. Сүрөтчүнүн кыялы: дарыя жебеге айланат, жол болсо жаага айланат… сабы жокпу? Сүрөтчүнүн философиялуу ой жүгүртүүсү – өз жолу бар адамга дарыянын жолу; гармония мүмкүнбү? Жооп жок. Сүрөтчү табигый эмес нерсени табиятка сыйдырууга аракет кылат. Анан ал албетте, ийгиликке жетпейт. Контраст антагонисттик болуп саналат.
Бири экинчисине баш ийет. Адам табияттан, анын кудуретинен, улуулугунан шыктанат да, а бирок… ага чоочун бойдон кала берет… Асмандын кууш тилкеси гана чайыттай тунук жазылган. Ал эми тоо кыркалары жыш жайгашкан. Күткөн натыйжа татыктуу акталгандай сезим калат. Күндүн батышы табигый жалындап күйүп жасалгандыктан, жолду мүмкүн болушунча бекем кылуу керек болгону байкалат. Жетер чегине жеткендей. Сүрөтчү сүрөттөлүп жаткан нерсенин маңызын түшүнгөн, бирок чыгарманын эстетикасы жабыркап калгандай… Ошентсе да бул күндүн батканы. Жолго чыккандар мынчалык кооз, мынчалык керемет, көптөгөн чакырым узактагы ээн жерге эрте жете алышмак эмес!
Жоогазын менен кулун. Картон, май боек. 40,7х42,5. 1983
Жем салынган акырдын жанындагы бактардын көлөкөсүндө кулуну менен бээ турат. Ак калпакчан, көк футболкачан аксакал ээси аларга жаңы чабылган беде чөп берип жатат. Жайдын ачык күнүндө күндүн нурлары жашыл жалбырактарды аралап өтүп, ар кайсы буюмдарга жомоктогудай кооз оймо-чиймелерди түшүрүп жатат. Алыста көгөргөн асман менен дарыя көөшүп, адырлар, жашыл бак-дарактар күнгө жаркырап чагылышат. Топурактан чыккан салкын жел, күндүн нурунун жылуулугу, чөптүн жана үй жаныбарларынын жыты мурун аралай өрдөп, дем алуу жеңилдейт. Ачык жана караңгы, муздак жана жылуу, тыгыз жана тунук, көп түстүү тактардын калейдоскобу. Алар форманын туура түзүлүшүн бузуп, мейкиндикти көңүл ачуучу оюнга айландырышат. Ал эми мына бул кулундуу бээ күнүмдүк жашоого өтө эле окшош. Күнүмдүк чындыкка. Аттын тумшугун бак-дарак жаап турат жана бул эч нерсени билгизбейт – бул символ эмес. Бечара кулун тап-такыр туура эмес жерде туруп калыптыр. Сүрөтчү тек гана көргөнүн сүрөткө тартып койгондой, анан негедир бул көрүүчүнү кызыктыраарына ишенген. Бул кыязы, сүрөтчүнүн Улуттук музейдеги эң эле талаш-тартыштарды жараткан эмгеги болсо керек. Бээнин аты да түшүнүксүз: Жоогазын – эркектерге ылайыктуу аталыш*. Балким жылкыларды мындай атай берсе болот чыгар… Ал – Жоогазын. Арабага чегилген көпчүлүк аттардын жондору сүйрү жана дөң болот, алар күчтүү жана чыдамкай келишет, бирок минип жүрүүгө ылайыктуу эмес.
Ооба, дыйкан чарбасы үчүн кайдагы бир абстрактуу тактарга караганда, ушундай майда-чүйдө нерселер өтө маанилүү. Андан да маанилүүсү – кымыз!
*Орус тилинде бул сөз эркектерге тиешелүү, ал эми кыргыз тилинде эркек, аял деп бөлүнбөйт.
Кеч күз. Картон, май боек. 20,8х30,7. 1957
Автордун музейдин коллекциясындагы эң алгачкы эмгектеринин бири. Аны Фрунзедеги сүрөт окуу жайында окуп жүргөндө тарткан. Дарыянын жайылмасында жасалган чакан этюд*. Жаңы чыккан күндүн нурлары жай баракат саргайган дарактарга, бадалдарга, чөптөргө жарык чачат. Күңүрт окра үстөмдүк кылат. Өрөөндүн коңур капталдарына көлөкө түшүп карайып, көгүш тарткан боз асмандагы бак-дарактардын баштарын караңгы каптап баратат. Алдыда ачык түстүү чөптөр жана таштар. Кооз боёк, стилдүү жана… бир өңдүү. Суу ар түрдүүлүктү кошо алмак! Бул дарыя эмес да, туурабы? Дарыя болсо да ордунда тоңуп калгандай. Сыягы, селден кийин жайлоодо суусуз жайылган бутактар пайда болгон. Ийнинде артылган кызыл баштыгы бар, ачык түстүү калпак кийген жалгыз бой сөлөкөткө басым жасалбаса, кырдаал кыйла кейиштүү болчудай. Кара сөлөкөттүү жолоочу тынчсызданууну жаратат. Тынчтыктын жана бейпилдиктин маанайы жоголот. Бир киши суусуз таштак өтмөктөн өтүп, ары кетип баратат. Андан ары эмне? Жаңы жолугушуулар, көптү үмтөттүргөн таанышуулар же кайгылуу көңүл калууларбы? Жолоочунун сызыгы фантомдун сызыгын кесип өтөт! Бул жакшы жышаан эмес. Же, балким, баары алда канча жөнөкөй болуп жүрбөсүн? Ал адамдын жонунда боолонгон отун артылган болсо, анда кеп башка эле. Анда баары түшүнүктүү болмок… бирок кызыл баштык тынчсызданууну жаратат жана бул таланттуу эскиздин ар бир сабында кабатырлануу сезими пайда болот.
*Көркөм өнөрдөгү этюд — керектүү материалды үйрөнүү, бекитүү, композициялык идеяларды текшерүү максатында түз жаратылыштан же эс тутумдан аткарылуучу даярдоо иши же тарбиялык көнүгүү.
САМАРКАНДИЯ (композиция). Картон, май боек, 44,8х39,8, 1970
Самарканддын көгүш түстүү куполдору! Аркалар, мунаралар, бош дубалдар, чакан терезелер, тар көчөлөр. Көздөр аёосуз тийген күндөн коргогон декоративдик торлорду баса белгилеп көргөзөт: алар боз үйдүн бриллиант сымал алкагын элестетет. Охра, кобальт жана күрөң марс, тунуктук жана тыгыздык. Ал эми композициянын так ортосунда көз жоосун алган апакай, ээн аянт бар. Формалардын оюну фантазияны козгойт. Жибекке оролгон сулуунун элеси көз алдына тартылат, анын маңдайында, көчөнүн аркы өйүзүндө, кыйгачынан тизилген жигиттер көтөрүлөт. Чоң сарайдын кире беришин жасалгасы укмуштуудай жакалуу кийимчен ак сөөк адам кайтарып турат; тосмонун артында жасалгалуу кийимчен жоокер тынчсызданып турганы байкалат, дагы бир аз болсо, кылычын сууруп алганга даяр; узун таякта тик турган мунарадагы арбактай цирк артисти аларды үстүртөдөн карайт.
Мына эми аянт каармандарга толуп, толкунданган сөлөкөттөрү менен аянтты дээрлик каптап кетти. Имараттар баш кийимдерин кийип, көп түстүү көздөрү туш тарапка чачырайт. Самаркандия! Бул аталышы кайдан келип чыккан? Кузьма Петров-Водкин «Самаркандия» деген сонун китебин Петербургда, 1923-жылы басып чыгарган. Аталышы ошондон улам келип чыккан, бирок мында ориентализм жана экзотика азыраак — фантазия жана театр көбүрөөк. Аталышында «композиция» деген сөз кайдан келген? Картинанын өзү композиция экенин атайын тактоо керек болгондой. Ошондой мода бар болчу!
Моданы Сенеж дизайн студиясынын студиялары тараткан. Ошондон бери СССРде кооз сүрөттөрдү «композиция», ал эми сүрөтчүлөрдү «композиторлор» деп атоо модага айланган. Формалдуу көнүгүүлөр эң негизгиси болуп калды. Көптөр бул кылтакка илинип калышты: алар дизайнды ээн эркин сүрөт менен чаташтырышты, бирок талант автордун маанисиз формаларга берилип кетишине жол берген жок. Ал композицияны жандандыра баштады! Ал тайманбастык менен тыюу салынган сызыктан өттү, анткени дизайн бул таза абстракция, анда сырдуу сулуулар жана кумарпоз эркектер жок.
Хартум. Картон, темпера, 44,6х50, 1975
Судандын борбору — Хартумга чыгармачылык сапардан алган таасирлери. Сүрөтчү советтик мыйзамдарга ылайык болбогон бейтааныш архитектурадан шыктанган. Стихиялуу түрдө. Арабдардыкы, байыркы, салттуу, стилдүү. Мындай архитектура авторго жайлуу, атүгүл бир аз театралдашкандай көрүнөт. Бир кабаттуу турак жай: дубалдар, тосмолор, эшиктер, терезелер, короолор жана тар көчөлөр. Ар бир буюм уникалдуу, көркөм чыгарма сыяктуу кооз! Бул жерде тар, коммуникация, таза аба тартыштыгы көйгөйлөрдү жаратат. Ал эми сүрөтчү үчүн — бул жасалга. Ал эми структурасы түшүнүксүз болгон жерде кооз абстракттуу тактар колдонулат. Бул таң калыштуу формаларда жашоо кызыктуураак болот окшойт. Заманбап имараттар деле бар, алар горизонтто жансыз тизилип турат. Сүрөтчү негизгилерди, түстөрдү жана тонду туура айкалыштырып тандап алган: жашыл боз асман жана алтын жалатылган курулуштар. Күндү туман каптап турат, жарык жумшак тийип турат, булут баскан горизонт караңгы. Же, балким, бул суу болуп жүрбөсүн? Шаар Ак жана Көк Нилдин кошулган жеринде жайгашкан… Тунук, бир кыймылда жазылган – бул акварель менен иштөөдө өтө жогору бааланат, жалпысынан алганда деле баасы жогору.
Бул жеңил, грация, чеберчилик. Хартум — дүйнөдөгү эң ысык ири шаар болуп саналат. Бирок пейзаж нымдуулукту жана салкындыкты бөлүп чыгарып турат. Балким, сүрөтчү жылдын жалгыз, өтө ысык эмес күнүнө туш келгендир. Советтик Кыргызстандын сүрөтчүлөрү советтик шаарларга маани беришкен эмес, алар үчүн романтикалуу эместей сезилген. Алар азыр деле биздин чалды-куйду курулуштарга шыктанышкан жок жана… туура эле кылышат.
Күүгүм. Картон, май боек, 25х38,3, 1978
Күн жаңы эле уясына батып, жарыктын нурлары дагы эле бир топко чейин тарабай кармалып турат. Аба күндүзгү шаңдуу маанайдан ажырагысы келбейт. Жер менен асман өздөрүнө топтолгон энергиясын бөлүшүп берип, түндүн келишин бардык жол менен кечеңдетип жаткандай. Алар караңгы болушун каалабайт, анткени күн батса да, ар дайым… күүгүм болуп турсун! Баары тоналдык түстө болуп калды, караңгы эмес, ачык эмес, боз эмес — тунук! Асмандагы ай араң эле байкалат. Бул жерде ырахаттана турган эмне бар? Эмнени караш керек?
Күүгүм – мастерге таандык учур! Ал назик көлөкөлөрдү жакшы көрөт. Ал акварель суудай тунуктукту сезгендей, жан дүйнөсү менен күүгүмдү сезет… картон… Боз үйдүн жанында балалуу аял турат. Талаа жакка үңүлүп карайт. Жумуштан кайта турган күйөөсүнүн жолун карап турат. Балким караңгы түшүшүн карап тургандыр? Же саргыч тарткан муздак ай өзүнө тартып жаткандыр, кызыктырып. Түтүн каптап турат, боз үйдө очок күйүп турганы менен, жылуулугу сезилбейт. Айланада салкын тарткан түстөр. Дарактар өзүнүн ушул турушунда кандайдыр бир сооротуучу күч берип жаткандай. Анан дагы сүймөнчүктүү бала. Бирок бул жетишсиз. Жакын жерде бийик кочкул боз пайдубалдын үстүндө үй турат. Бош үй…. Шалдыраганыңды токтот! Азыр талаадан чоңдор, эркектер кайтып келишет да, өздөрү менен бирге сырткы ажайып чоң дүйнөдөн жылуулук, жагымдуу кабар ала келишет, анан дароо электр жарыгын күйгүзүп, баары жандана түшөт.
Сүрөтчү архетипти ээрчийт: балалуу аял күүгүмдө жумуштан келчү эркектин жолун карап күтөт. Кылымдан кылымга дайыма ушундай болуп келген. Азыр ал бир калыпка окшош. Же балким… Сүрөтчү жакында эле «Улан» тасмасына тартылбады беле. Кино тасмада каада-салттан ажырап калуу адамга кандай терс таасирин тийгизээри тууралуу сөз болгон. Жолдорунда асфальт төшөлгөн шаарда ата баба салтын, тууган урук тамырын сактап калуу кандай кыйын. Кичинекей эскиз чебердик менен жазылган: картондун текстурасы аркылуу жандын чеберчилиги байкалат! Жакын жерде эки үй бар, боз үй жандуураак, жылуураак көрүнөт.
Кыштактагы таң. Кенеп, май боек. 33,7х64,3. 1985
Жүрүш талааларга, жайыттарга алып барат. Уй алдыда кетип баратат, анын соңунда уйдун ээси ээрчип баратат, анан аялдар чөп орууга карай агылууда, колдорунда айрылары, жанында баласы бар (балким, бала бакча курула элек болсо керек – бул совет бийлигинин кемчилиги). Эшек таң эртеден бери бүтүндөй бир арабадагы чөптү ташып (качан жыйнап алышкан?) тынбай иштеп жатат. Чабандес атты таскактатып чаап баратат. Кадимки жай-күз пейзажы: тоолор, тал-теректер, үйүлгөн чөмөлө чөптөр, имараттар. Жөнөкөйлүк, сулуулук жана жан сергиткен таңкы сергек аба. Сүрөтчү карапайым элдин тек гана эмгекке умтулуусун даңазалайт. Ошол кандай сонун эле! Бардыгы жалпы ортодо, бардыгы элдики, бардыгы бирдей чогуу иштешет! Ошол эле учурда ар бири өзүнүн жеке чарбасын жүргүзгөнгө үлгүрчү. Эч ким эч кимге тоскоол болбойт жана бири-бирине көз артпайт. Баардыгы бири-бирине чын жүрөгүнөн жакшылык гана каалашчу эле.
Гармония, табияттын койнунда ыраазы болуу менен бири-бирине ырахат тартуулаган, чыр-чатаксыз, оору-сыркоосуз жарык дүйнө. Турмуштук тымызын байкоолору бар, бирок азырынча так табигый мүнөздөмөлөр жок. Азырынча бул жеңил тартылган гана сүрөт, мольбертте тартылган татаал сүрөт бул жерде орунсуз. Азырынча бул театралдуулук: дыйкандар мизансценада болгонсуп, ишке ашыгышат, башка эч нерсе болбойт. Бул жакшы башталыш! Автор андан ары маанилерин татаалдаштырып, майда-чүйдөсүнө чейинки конкреттүүлүктү кошсо болот. Контраст үчүн кичинекей караңгы бурч кошуп койсо болмок. Анын негизинде социалисттик реализмдин стилинде негизги тематикалык чыгарманы түзүү үчүн келечектүү изилдөө. Бирок автор ага кошумча киргизип өзгөрткөн эмес. Башка мезгил келет, башка идеялар келет.
Кызыл өрүк. Кенеп, май боек, 60х44,5, 1986
Сүрөтчүнүн көңүлү сюжетке бурулган: өрүк жана тикенек. Экөө тең күнгө өңү өчүп кеткен, бирок бири кызарып, сулуу болуп, экинчиси өң-алети кетип саргайган. Тикенек турган жеринде куурап калды, ал эми өрүк өзгөрүп кетти. Бул куйкалаган ысык аптапка татыктуу жооп! Сүрөттө бул жөнүндө айтып берүүгө болобу? Сүрөтчү өзүнүн сезимдерин жеткирүү аракети менен тобокелдикке салып, күчтүү ыкманы колдонгон — кызыл өң кыжырды келтирет. Мындай түс дисгармониясын абстракттуу искусстводо кабыл алууга болот, бирок реалисттик чыгармаларда эмес. Ал бул жерде куру бекер убарадай көрүнөт. Билермандар: “Көгүштүн үстүндө ушундай кызыл болмок беле? Анда профессионал адамдын токтоолугу кайда? Ал эми гармония жөнүндө эмне айтууга болот? Реализм жөнүндөчү? Ал эми жарык-аба перспективасычы?” деп айтаары бышык. Макул, баары туура, бирок жеңилдетүүчү жагдайларды тапса болот. Келечеги бар. Тикенек түсү жана өңү боюнча эмес, тикенектүү түзүлүшү менен алды жакта турат. Терең мейкиндиктин өнүгүшү чопо дубалга барып кептелет да, ага дарактын көлөкөсү барып «кулайт». Түшкөн көлөкөнүн боюн – алдында жана арт жагында мейкиндиктер чектейт. Бирок дубалдын артында да өңү тынчыбайт. Бул жерде да күн жана диссонанс үстөмдүк кылат. Бул сүрөтчү каалаган нерсенин дал өзү. Бул ырааттуулук — бадалдар, дарак, дубал, алыскы көрүнүш — композициялык көз карашты түзөт. Көрүүчү бул ыкманы байкабайт – ал мааниси эбегейсиз мейкин экендигин көрөт… Күн аёосуз куйкалап күйүп жатат. Бир учурда ал күйгүзөт; ал эми экинчисинде — курчутат. Эмнеге андай? Түшүнүксүз. Көпчүлүгү тукумунан болсо керек деп жооп беришер… Эмне үчүн бул сюжет авторду өзүнө тартты? Ал андан өзүнүн тагдырын көрдүбү? Ал тайманбастык менен кооптонуу коштолгон күнгө карай түздөнүп, каардуу кызарып, түбөлүккө курчуду.
09.08.2022
|
Асель Даниярова
358 |
Комментарий жок
Убакыт спиралы (Интернеттен)
Урматтуу мугалимдер жана билим берүү тармагындагы долбоорлорго кызыккан сайттын меймандары!
Мен Санжарбек Данияровдун Фондунун билим берүү тармагына байланышкан жаңылыктары иш-чараларыбыз көп болгонуна карабай Сиздерге айтып бере элегиме бир айдан ашык убакыт болуптур.
Анын себеби жүйөлүү. Анткени мен ушул жылдын июль айында 20 күн бою Санжарбек Данияровдун фондунун төрт лауреатынын Москва шаарында өтүүчү маданий-маалымат арттыруучу 10 күндүк саякатын уюштурдум, адегенде БИРИНЧИ МУГАЛИМ сынагынын 8-жолку жана 9-жолку эки жеңүүчүсүн, андан соң дагы эки лауреатты – БИРИНЧИ МУГАЛИМ сынагынын 10-жолку жеңүүчүсүн жана КММАдагы Илимдер күнүндө жеңүүчү болгон жаш окумуштуу-дарыгерди кабыл алдым. Санжарбек Данияровдун Фондунун жыл сайын жаш окумуштуу-дарыгерге жана айылдык башталгыч класстын мугалимине берилүүчү сыйлыгы экөөнө тең 10-жолу тапшырылды.
Жакынкы убакытта төрт лауреаттын июль айындагы 10 күндүк саякаттары жөнүндө репортажды жарыялоону пландап жатамын.
Ал эми лауреаттардын окуучуларынын май-июнь айларындагы Бишкекке уюштурулган эки жолку экскурсиялары жөнүндөгү репортажды мен сайтка мурдараак жарыялаганмын. Ал Кыргызстандын ар кайсы аймактарынан келген беш класстын окуучулары жөнүндө эле. Алдыда дагы ар кайсы аймактардагы мектептерден келүүчү төрт класстын окуучуларынын Бишкекте өтүүчү экскурсиясы күтүлүүдө. Алар акыркы 10-жолку сынактын лауреаттарынын үч классы жана 9-жолку сынактын лауреат-мугалиминин бир классы. Мен азыр эс алуу күндөрүнө ылайыктап, Бишкекке маданий-маалымат арттыруучу кезектеги саякатын өткөрүүгө даярданып жаткан учурум. Ал тууралуу сиздерге сөзсүз кабарлаймын.
Андан тышкары, көпчүлүк мугалимдер кезектеги БИРИНЧИ МУГАЛИМ сынагын жана дилбаяндын жаңы темасын сунуштаган СЫНАКТЫН ЖОБОСУ жарыяланышын күтүп жатышканын билемин. Ал жөнүндө кулактандыруу жакынкы күндөрү сайтта жарыяланат, мен анын шилтемесин мугалимдердин чатына сөзсүз жөнөтөмүн.
Менин мойнумда дагы “АРДАК БЕЛГИСИ” – мугалимдердин сыйлыгы жөнүндө да жаңылыктарды жарыялоо “карызы” турат. Тилекке каршы, жиберилген талапкерлер боюнча чечим кабыл алуу процесси мен ойлогондон да көбүрөөк убакытты талап кылды, андыктан мени туура түшүнүү менен кабыл алаарыңыздарга ишенемин. Убактымдын көбү мугалимдер жана дарыгерлер менен байланышкан долбоорлорго жумшалды. Мен сыйлыкка көрсөтүлүп жаткан ар бир талапкердин жеке өзүнө жооп жазамын жана сайтка сыйлыктар жөнүндө репортаж жарыялаймын.
Аягында кошумчалай кетчү нерсе, Фонд Г.Айтиев атындагы Көркөм сүрөт музейдин коллекциясындагы картиналарга искусство таануучу Гамал Бөкөнбаевдин көз карашында даярдалган обзорлорду жарыялоону улантмакчы. Биз баарыбыз сүйүп көргөн Сүймөнкул Чокморовдун чыгармачылыгына арналган обзорлорду жарыялоону дээрлик аяктадык жана кезекти улуттук музейдин коллекциясындагы башка сүрөтчүлөргө узатмакчыбыз.
Албетте, Фонд билим берүү темасына түздөн-түз байланышпаган рубрикалардагы макалаларды, мисалга алсак, 1916-жылдагы окуяларга жана ошондой эле Кыргызстандын сыймыктуу инсандарына арналган башка рубрикалар үчүн макалаларды жарыялоону улантмакчы.
Ушул маалыматтык катты окуган кээ бир окурмандар мен жаңы маалыматтарды анонск чыгарган чаттардын катышуучулары болушат. WhatsApp тагы ал чаттар: Кыргыз тилинде — Биринчи мугалим 2019, Биринчи мугалим 2020, Биринчи мугалим 2021, орус тилинде — Первый учитель 2021.
Каалоочулар телеграм-каналдарга жазылса болот: кыргыз тилинде “Санжарбек Данияровдун коомдук фонду” жана орус тилинде “Фонд Санжарбека Даниярова” деп аталат. Сайттагы “Комментарийлер” бөлүгүнө, телеграм-каналдарга жана чаттарга, же болбосо бул номурга: 707 783295 (маалымат алмашуу, кат жазышуу, сүрөттөр үчүн гана, телефон чалууга болбойт) маалыматтар, өзүңүздөрдүн каалоо-сунуштарыңыздар болсо жазыңыздар.
Но мало этого. Примечательно то, что на том же кладбище упокоились бывшие вр.и.д Туркестанского генерал-губернатора генерал от инфантерии 
— Петр Николаевич Краснов (1869-1947) — русский генерал от кавалерии, атаман Всевеликого войска Донского, военный и политический деятель, писатель и публицист. Вместе с Казачьими войсками перешел на сторону Гитлера во время ВОВ. Автор романа «Ложь» (1939), где восторженно изображён Гитлер, воспроизводятся расистские антисемитские штампы нацистской пропаганды, а мировое еврейство обвиняется в замысле уничтожить многие миллионы жителей Европы в грядущей войне.. В 1945 г. был взят в плен англичанами и был передан британским командованием советской военной администрации. Этапирован в Москву, где приговорен к смертной казни. Приговор приведен в исполнение в 1947 г
Бул 2022-жылдын август айында өткөн “Биринчи мугалим” сынактын лауреаттарынын окуучу Бишкекке маданий-маалымат арттыруучу саякаты жөнүндө баяндоонун уландысы:
Бишкек шаарынын көчөлөрүндө биз 53 адам сыйган эки чоң автобус жана 16 жүргүнчүлүк эки микроавтобус менен жүрдүк. Бул автоунааларды Эл аралык жогорку медициналык мектеби акысыз камсыздады. Биз ЭЖММ ректору профессор 
Биздин тоолуу мекенибизде транспортту уюштуруп Бишкекке ар кайсы аймактардан балдарды ташып келүү оңой иш эмес. Балким ошонусу менен Бишкекке келүү өзгөчө баалуу сезилет чыгар. Андыктан саякатка даярдыгыбыз балдар үчүн автоунаа издөөдөн башталат. Адатта ар бир класс үчүн эки чакан автоунаа керек, анткени чоң автобустар ашууларды ашып келиши кыйын. Медет Съездбеков Сузактан, Болот Таластан, Жыргылбай жана Жолдошбек Нарындан, жана Талант Ысык-Көлдөн балдарды ташып келген айдоочулар так жана илбериңки тейлешти. 
КР ИИМ ЖОЛ КООПСУЗДУК БАШКЫ БАШКАРМАЛЫГЫНА 
МАИ кызматкерлери эстафета боюнча бири-бирине узатышып, экскурсия учурунда бизге көп сандаган кызматкерлер кызмат көрсөттү, мисалы, Ак-Суу районунун Чолпон айылынан Бишкекке чейин МАИнин 12 автоунаасы алмашты, кээ бир райондордо андан да көп болду. МАИ кызматкери кызмат учурунда илбериңки жана сак болуп, өздөрүнүн мыкты уюшкандыкта иштешерин далилдешти. Мындай камкордукту көргөн экскурсиянын катышуучулары-балдардын кубанычы чексиз болду.
Экскурсия учурунда балдарды 
Экскурсияны видеого 
Билимкана Американ скул мектебинин директору 
А.Малдыбаев атындагы опера жана балет театрына экскурсияны уюштурууга бизге генералдык директордун орун басары 
БУФЕТ ашканаларындагы
Бизди «Билимкана Американ Скул» мектебинин кафе-ашканасында даамдуу тамак-аш менен сыйлап, мыкты тейлешти. Мурунку жолкудай эле ашкананын башчысы 
Мына ошентип БИРИНЧИ МУГАЛИМ сынагынын лауреаттарынын окуучулары менен 2022-жылдагы саякаты аяктады! Бул жолу август айында 2022-жылдын 23-апрелинде аяктаган 10-сынактын үч лауреатынын жана мурдагы жылдагы 9-сынактын бир лауреаты окуучулары менен саякатка келишти. Бизге төрт класс – Ат-Башы, Сузак, Ак-Суу жана Бакай-Ата райондорунан экинчи жана үчүнчү класстардын – 110 окуучусу, 4 мугалими жана 8 ата-энелер комитетинин өкүлү келишти.
Мага айрыкча Сузак районунан келген жеңүүчү мугалим Исакова Нуржан Шамуратовнанын окуучулары кийген ак футболкаларынын төш жагында Санжарбек Данияровдун фондунун логотиби жана “БИРИНЧИ МУГАЛИМ” деген жазуу, далысында өзүнүн мектебинин аты жазылганы жагымдуу болду. Мыкты идея болуптур!
Гапар Айтиев атындагы МКСМ коллекцияларындагы Кыргызстан сүрөтчүлөрүнүн эмгектерине искусство таануучу Гамал Боконбаевдин жасаган обзору менен тааныштырууну улантабыз. Сиздер бул эмгектерден кандайдыр бир башка нерселерди көрө алдыңыздарбы? Же, тескерисинче, кесипкөй искусство таануучунун пикирине толугу менен кошуласызбы? Балким анын көз карашындагы баяндоолор сиз мурда байкабаган нерселерди көргөнгө жардам берип жаткандыр?
