Бул Верный шаарынын издөө пунктунун башчысы жандармдардын өзүнчө корпусунун ротмистри Владимир Федорович Железняков түзгөн доклад, 1916-жылдагы Семиречьедеги окуялар россиялык архивдер боюнча» сайтта алгачкы жолу 1916-жылы, башкача айтканда, ал жазылгандан туура 100 жыл өткөндөн кийин жарык көргөн.
Документтин алдындагы коюлган колдо автордун фамилиясы көрсөтүлгөн эмес (ошондуктан Росархивдин сайтында ал автору жок эле «Ушул кездеги башчынын доклады» деп, тиркемелери менен кошо берилген. Бул жерде: «СЕМИРЕЧЬЕДЕГИ ОКУЯЛАР…» сайтында). Бирок документтин ичинде өзүнө жазылган каттагы бир цитатада автор толугу менен өзүнүн аты-жөнүн келтирген: «…Сиздин 9-июлдагы №468 катыңызда Улуу урматтуунун өзүнүн төмөнкүдөй резолюциясы коюлган: «Ротмистр Железняковго билдиргиле, … жана мен андан, Ротмистр Железняковдон уезд начальниктеринен тышкары да, баарын менин жеке өзүмө гана жеткирип туруусун суранамын». «Ушундай резолюция жөнүндө Сизге кабардар кыламын…»
Окуяларга берген анын баасы биз үчүн өтө маанилүүдөй сезилет, анын мааниси ушунчалык чоң болгондуктан, ал жөнүндө Кыргызстандын, Казакстандын жана Россиянын тарыхтары жөнүндө кызыккандар билүүгө тийиш.
Андыктан биз төмөнкүлөрдү зарыл деп таптык:
— докладдын сканирленген көчүрмөсүн жана заманбап орфографияда терилген текстин сунуштоо (төмөндө)
— ал докладга кеңири комментарий берүү, бул жерде: В.ШВАРЦ. ГЕНЕРАЛ-ГУБЕРНАТОР КУРОПАТКИН: «КАНТИП УШУНДАЙ БОЛУШУ МҮМКҮН ЭЛЕ…?» (орус тилинде)
— докладды кыргыз тилине которуу (төмөндө)
СЕМИРЕЧЕНСК ОБЛАСТЫНДАГЫ КЫРГЫЗДАРДЫН КОЗГОЛОҢУНУН СЕБЕПТЕРИ, АНЫН ЖҮРҮШҮ ЖАНА АБАЛГА КАЛКТЫН МААНАЙЫ ЖӨНҮНДӨ
Верный шаарындагы жана Жетисуу областындагы тергөө пунктунун башчысынын доклады
Менин оюм боюнча, ушул жылдын август жана сентябрь айларында Семиреченск областында болуп өткөн кандуу окуяларына өбөлгө болгон түздөн-түз себептерин алдын-ала толук баяндоого чейин, орустар тарабынан Семиреченск областын басып алуунун кыскача тарыхый баяндамасын берүүнү зарыл деп эсептейм, анда айрым улуттардын ортосунда түзүлгөн өз ара мамилелер козголоң убагында ушул улуттардын көз караштарын аныктаганы такталат.
Семиреченск областын басып алуу салыштырмалуу жакында эле болгон башкача айтканда, 60 жыл мурун болгон жана аскердик-басып алуу мүнөзүнө эмес, акырындык менен түштүккө карай Семипалатинск областынан түндүк багыты боюнча басып алуу мүнөзүнө ээ болгон.
Ошол мезгилде областын түндүк бөлүгүнүн калкы, атап айтканда, азыркы Лепсин, Жаркент, Копальск, Верненск жана жарым-жартылай Пишпек уезддерин «киргиздер-казактар» деп аталышкан (кыргызча, «казак»), ал эми түштүктө Пишпектин бир бөлүгүндө жана Пржевальск уездинин бүт тарабында «кара-кыргыздар» (жапайы таш) отурукташкан. Экөө тең урууларга бөлүнүшкөн, алардын башында казактарда «султандар (хандар)», ал эми кара-кыргыздарда «манаптар» (колунда бар төрөлөр сыяктуу) турушкан. Биринчи жана экинчи уруулардын бардык кыргыздары номиналдуу Кытайдын протекторатынын алдында болушкан, бирок Чу дарыясынын өрөөнү менен Пишпек шаары, Токмок айылы жана алардын чыгышынан Ысык-Көлгө чейин (3-катар, I жана 2-барак) өзүлөрүнүн кара-кыргыздары менен батыштан чектешкен жана азыркы Фергана областында жашаган Кокондордун таасирин таанышкан.
1831-жылы, орустар Сергиопольская станциясына ээ болушкан (3-барак I катар), андан кийин акырындык менен түштүккө жылышып, бош кыштакты ээлешип, ал эми ушул жерде Копал шаары пайда болгон (3-барак, 2-катар).
1854-жылы Копалдан жөнөтүлгөн өзгөчө экспедиция Или дарыясынын өрөөнүн оксуз басып алган жана ошол эле жылы Чоӊ жана Кичи Алмата дарыяларында «Верное» чеби, азыркы Верный шаары курулган. Ушул убакка биз тараптан Семиреченск басып алынганын белгилешибиз керек. 1855-жылдан баштап, Сибирдеги казактардын кыймылы башталган жана Верный шаарынын айланасында станицалар пайда болгон жана бүтүндөй ушул аймак Алатавское округу деген аталыш менен Семипалатинск областынын курамына кирген. 1857-жылы Алатавское округунун башчысы болуп келечектеги биринчи Аскер Губернатору жана Семиреченск областынын уюштуруучусу майор Колпаковский дайындалган. Кокондуктар тарабынан козголгон Александров тоо чынжыры Пишпек жана Токмокко түштүгүрөөк жайгашкан кара-кыргыз (азыркы Загорная волость) бөлүгүндө жүргүзүлгөн тынымсыз кол салуулар кокандыктардын өзүлөрүнө сокку урууну талап кылды. Эмне үчүн аскер аракеттери кара-кыргызга караштуу жерлерге Чүй өрөөнүнө жылдырылган жана Кастек жана Курдай ашуулары аркылуу (Кастек – Токмокко түндүгүрөөк, ал эми Курдай Пишпекке түндүгүрөөк) күчөтүлгөн аскердик чалгындоо 1859-1860-жылы Токмок менен Пишпекке жөнөтүлгөн? Буга жооп катары 1860-жылы кокондуктар Верныйга 17 миң аскер күчүн көчүрүшкөн жана Узун-Агачтын жанындагы Верныйдан кырк чакырым алыстыкта, Семиреченск областын багынтуунун бардык мезгилиндеги жападан жалгыз олуттуу согуш болгон азыркы Казан-Богородское деп аталган (2-катар 3-барак) Узун-Агач согушу жүргөн. Бул салгылашуу учурунда, «киргиз-казактар» өзүлөрүн эки башкача алып жүрүшкөн, бизге колдоо көрсөтүшкөн жок, алардын бир бөлүгү, тактап айтканда, «Чапрашты» уруусу душмандардын катарына кошулду. Эмнеси болсо да, ушул согуштун чечиминен Или өрөөнүндөгү биздин адамдарыбыздын «киргиз-казактардын» мындан аркы көз карашы көз каранды болгон. Колпаковский тарабынан кокондуктар экиге бөлүнүшүп жеңилишкен, алар качып жөнөшкөн, «Чапрашты» уруусунун башчылары алар менен кошо качып кетишкен, ал эми калган кыргыздар бизге ишенимдүү бойдон калышкан. Кийинчерээк Или «кыргыз-казактары» кокондуктардын келечектеги ээлерине белектерди даярдап койгону белгилүү болду. 1862-жылы Колпаковский Пишпек менен Токмокту басып алган, ал эми 1863-жылы башка отряд ок атпастан эле Жумгал өрөөнүн басып алган (1-барак 4-катар) жана акырындык менен орустардын таасири Чүй өрөөнүнүн чыгыш тарабына Ысык-Көлдүн эки тарабына теӊ жайыла баштаган. Ошол эле учурда, Кытай тарабынан чыгышта өзүбүздүн чек араларды бекемдөө керек болчу, ал бизге Кулжадан (Жаркентке каршы) коркунуч туудурган. Кытайдын ушул провинциясында иш мындай болгон. Кулжа округунун калкын негизинен таранчын, дунган жана калмак мусулмандары түзүшкөн, ал эми башкаруучу класс кытайлар болгон. Мусулман калктын ортосунда, б.а. бир тараптан таранчын, дунган жана жарым-жартылай калмыктар, экинчи жагынан кытайлар кыргынга учураган туруктуу кастыкты мусулмандар тарабынан кытайларды, андан соң кытайлар мусулмандар тарабынан козутушкан. Кытай чиновниктери мусулмандарды мыкаачылык менен талап-тоношкон, алардын нанын, бодо малын, аялдарын жана керек болсо үй тиричилик буюмдарын дагы тартып алышкан.
Бул мамилелер, ушундай бир кыргындан кийин, Кулжа округунун таранчындары кытай чиновниктерин кууп чыгып, кытай калкынын бир бөлүгүн кыскартып, Кулжаны басып алып, таранчы Абил-оглунун башчылыгы алдында көз карандысыз хандыкты түзүүгө алып келген. Аны орус өкмөтү бир канча убакыт колдоого алышкан, бирок орус чек араларын тоноп кеткен маанилүү каракчылардын бирин өзүндө жашырып жана орус бийлигинин талабы боюнча кайтарбаган учурда, 1871-жылы орус аскерлери Кулжаны басып алышкан. Орустар бул провинцияны 1881-жылга чейин ээлешкен, Россиянын Кытай менен макулдашуусу боюнча Кулжа округу Кытайга кайтарылып берилген. Бул мезгилде, түндүктөн Оренбургдан жана батыштан Семиреченскийден баштап, жергиликтүү Түркстанды басып алуу жүрүп, 1875 жана 1876-жылдары улуттук баатыр генерал Скобелев өзүнүн Кокон жортулун жүргүзгөн. Анын өтүнүчү боюнча, кара-кыргыздардын эң таасирдүү манаптарынын бири Шабдан Жантаев, азыркы Ново-Российская айылынын жанында, Чоӊ Кебени дарыясынын өрөөнүндө (3-катар, 2-барак), өзүнүн Сарыбагыш волостуна курал берип, аларды Скобелевге жардам берүүгө алып барып, ага олуттуу колдоо көрсөткөн. Шабдан бардык кара-кыргыз облустарында эбегейсиз таасири бар болгон. Кара-кыргыздардын коомдук дагы жана жеке турмушунда дагы тигил же бул маселени чечүү үчүн анын сөзү жетиштүү болгон жана анын буйруктарын бардыгы кынтыксыз аткарышкан. Орус өкмөтү Шабдан Жантаевке кызматы үчүн сыйлык катары милициянын майору наамын жана Ак-пикет станциясынын жанында жайгашкан 500 гектар жерди өмүр бою ээлик кылуу үчүн берген (1-катар 3-барак).
Кулжаны Кытайга кайтып келиши ошол жерде жашаган таранчы жана дунгандарга сокку болгон. Таранчылар жана дунгандар жергиликтүү орус бийликтерине Семиреченск областынын чегинде отурукташууга уруксат берүү өтүнүчү менен кайрылышкан, буга уруксат берилип, 48 миң адам Семиреченск аймагына көчүп келишкен. Таранчылардын бир бөлүгү Жаркент жана Верненск уезддеринде отурукташкан, ал эми дунгандар төрт волосту түзүшкөн: Жаркент шаарына жакын «Жаркент-Дунганск», Пржевальск шаарынан бир нече чакырым алыстыкта «Мариинский», Токмоктун түндүгүндө (Каракунуз айылы) «Николаевская» жана Пишпектен батышка «Александровская». Дунгандар менен таранчылардын Кытай чек арасынан көчүрүлүшүнүн себеби, кыязы, Орус өкмөтү чек арага жакын жерде Кытайга касташкан элементтин болушун каалагандыгы менен шартталган, бул орус калкы жок болгондо, кытайларды агрессивдүү кумардан сактай алат. Андан тышкары, өкмөт бул көчүрүлүштү толугу менен колдоп, таранчылар менен дунгандарга кыргыздар жүргүзгөн сугат менен мыкты жерлерди берип, кыргыздарды ушул максатта тоолорго сүрүп чыгарган. Мындан тышкары, таранчылардын арасынан эң таасирлүү, чындыгында мамлекеттик акылга ээ адам Вали-Ахун Юлдашев аркылуу таранчыларга акчалай жардам берип, аларды тирүү жана өлүк шаймандар менен камсыз кылган. Бул көчүрүүгө уруксат берүүнүн терс жактары да бар болчу, тактап айтканда, бул бир жагынан келечектеги орустардын көчүп келүүсүнө, экинчи жагынан, кыргыздардын жергиликтүү калкына зыян алып келген. Бирок, бул эле эмес. 1867-жылы Семиреченск Губернатору Генерал Колпаковский бул аймакта кыргыздардын толук көчмөн мал чарбачылыгы үчүн жашылданган жерлер жетишсиз экендигин түшүнгөн; бул жөнүндө ал башчыларга маалымдаган, ал эми кийинки жылы ал областын чегине Кытайдан 10 миңге жакын калмактарды кабыл алган. Бул калмактар бир нече жылдан кийин кетип калышкан, алардын бир аз бөлүгү гана калышкан, кээ бирөөлөрү православдык динди кабыл алышкан жана казактарга жазылышкан, ал эми кээ бирөө Кытайдын чек араларында көчүп конуп кетишкен.
1871-жылы Генерал Колпаковский ошол кездеги Түркстан генерал-губернатору генерал Кауфманга көчмөн мал чарбачылыгы үчүн кыргыздардын жерлеринин жетишсиздиги жөнүндө дагы бир жолу кабарлайт жана 1876-жылы аскер көз караштарынан улам, областы жана калкты Кытайга кас душман болгон элемент менен бекемдөө максатында Кытайдан 48 миң дунганды кабыл алат. Дунгандарга кыргыздардан алышкан жерлерди беришкен. Акырында, 1883-жылы Кытай чек арасынан 25 миң кыргыз кабыл алынган. Эмне үчүн кыргыздар кабыл алынгандыгы мага белгисиз. Муну Кытай областынан мусулмандарды Семиреченск чегиндеги көчүрүү иштеринин аякташы деп эсептөө керек.
Ошол эле учурда, Генерал Колпаковский областы орустар менен колонизациялоо максатын көздөп, алар менен шаарларды толтуруу менен, бирок жер менен камсыздабай, бул жерде мещандык элементти түзөт. Мещандар жердин бир бөлүгүн казактардан, бир бөлүгүн кыргыздардан ижарага алуу менен айыл-чарбасы менен алектенишет. Алардан тышкары, областа «эркин жерлерге» келген уюшулбаган эркин мигранттар пайда болушкан. Орустардан эркин адамдары областын бардык жерлеринде, негизинен Лепсин жана Копал уезддеринде чачырашкан.
Таранчылар жана дунгандар — чоң чарбачылык мүмкүнчүлүктөрү менен айыл-чарбачылык элементтер болгон. Мен аларды чарбачылыктарынын жыштыгы боюнча, Балтика аймагындагы латыштар менен салыштырмакмын. Талыкпаган эмгек, жумушка жөндөмдүүлүк аларга маданий жердин алдында байып кетүүгө мүмкүнчүлүк берди. Кыргыздар болсо акырындык менен кедей боло башташкан. Жер аянтынын кыскаруусу алардын мал багуу чарбачылыгын кыскартты жана алардын бир бөлүгү таранчыларга, дунгандарга жана орустарга жалданып кетишти. Мына ошентип, бир жагынан дунгандар менен таранчылардын, экинчи жагынан кыргыздардын ортосунда динден башка эч кандай жалпылык жок болгон. Алардын тиричилиги ар түрдүү, дүйнө таанымы жана мүнөзү ар башка. Таранчылар жана дунгандар ишке жөндөмдүү, эмгекчил, мүнөзү бар адамдар, белгиленген максаттарга жетишүүдө туруктуу, бирок ошол эле учурда алар орой, ачык эмес жана кекчил. Аларда өз ара колдоо сезими күчтүү өнүккөн. Алар толугу менен өзүнүн чарбачылыгына берилишкен.
Кыргыз көчмөндөрү жалкоо, аялдарга ишти жүктөө менен, ой жүгүртүү жашоо образын өткөрүшөт, энтузиасттар жана өтө ишенчээк, бирок ошол эле учурда меймандос жана ачык, биринчилердей болушуп ачыктыктан качышпайт Кара-кыргыздар бир аз башка мүнөздүү – бул эркиндикти сүйгөн эл, «казактарга» караганда, өз чечимдеринде өжөр жана табигый мергенчилер катары коркунучтардан коркушпайт, бирок ошол эле учурда аларда жалпы кыргыздардын түрү аларга таасирин тийгизген, ошондуктан анын жашоо мүнөзү «казак» катары эле.
Улуу Урматтуу Генерал Куропаткин Верныйга барганда, кантип орустардын эң берилген кызматчысы Шабдандын балдары көтөрүлүштүн башчысы болушканы тууралуу суроо берген, чындыгында Шабдандын уулу Мокуш өзүнүн 3 бир тууганы Хисамутдин, Кемен жана Аман менен бирге кара-кыргыз көтөрүлүшүнүн башчысы болгон. Бул суроого ушул баяндамада жооп берүүгө аракет кылам.
Семиреченскинин бириккенинен көп өтпөй, орус пионерлери менен жергиликтүү тургундардын ортосунда, ошондой эле орус өкмөтү менен жергиликтүү калктын ортосунда туура эмес экономикалык жана укуктук мамилелер пайда болду.
Бул аймакта орус бийлиги, уезддик аскер башкармалыгы жана участкалык башчылар өзүлөрүнүн райондору менен орус аталышынын жана орус маданиятынын кадыр-баркын сактоого азыраак кам көрүү менен, өзүлөрүнүн райондорун сабоо жана дегеле физикалык таасир аркылуу көзөмөлдөп турушкан. Кыргыздар тараптан жүргүзүлгөн башкаруу мүмкүн эмес жана уятсыз талаптарда көрсөтүлгөн. Аларды карап туруп, аларга баш ийген чиновниктер да ушундай эле аракеттенишкен. Жогоруда аталган администраторлор өзүлөрүнүн бардык иштерин «ардактуу» жана «манаптар» аркылуу жүргүзүп, аларды «бухаранын» бардык чогултууларына көндүрүшкөн жана азыр дагы «ардактуулар» аркылуу аракеттенген ушундай администраторлор айрым жерлерде сакталган, бирок мындай администраторлордун бир аз санынын чөйрөсүнө, негизинен, мен Министринин орунбасарына 1915-жылдын 21-октябрындагы № 3993-катта баяндаган, карагайлуу токойдон топтогон көчүрүп келүү Башкармалыгынын башка чиновниктери дагы кабылышкан.
Байыркы мезгилдердин эстеликтери катары мен уезддик башкармалыгынын «жигиттерин» (жергиликтүү сакчылар) көрсөтөм. Көрсөтүлгөн «жигиттер» эмгек акыларын ар кандай жолдор менен алышат, андан тышкары, айына 8 рубль 50 тыйындан алар жылкыны багууга милдеттүү. Азыр бир жылкыны багуу айына 20 рублга чейин турат. Бул жигиттер жергиликтүү тургундардан өзүлөрү үчүн акча табышкан. Акча бардыгы үчүн алынган, волостук жетекчиликти жүргүзүү, маалымат алуу, маселелерди административдик жол менен чечүү, акыры, жөн гана волостко келүү үчүн алынган. Алар азыр дагы алышат, бирок азыркы учурлар андай эмес жана пара берүү ыкмалары башкача болуп калды, мен бул жөнүндө төмөндө сөз кылам. Бул кандуу чечилиштин бир себеби болчу. Областын биринчи калкы болгон казактар кыргыздарды ачык эле тоношкон, бирок акырындап байып, алар менен аздыр-көптүр туура коңшулук мамиле түзүшкөн жана жашоо ушул багытта кадимкидей улана берген, бирок 1908-1916-жылдары областка мигранттардын келиши менен, бардыгы начарлоо менен өзгөрүлдү.
Кыргыз коомчулугунун ички түзүлүшүндө ар кандай туура эместиктер орун алган. «Казактарда» мурунку султандардын (хандардын) урпактары, «кара-кыргыздарда» манаптардын урпактары, чындыгында, калктын калган бөлүгү менен дээрлик кулчулук негизде тескөө укугуна ээ адамдар болуп эсептелет (1915-жылдын 21-октябрындагы № 3993 Министринин орунбасарына менин билдирүүм). Уурунун «ардактуу» адамдарынын өкүлдөрүнөн белгилүү экономикалык көз карандылык байыртадан «бухаранын» кедейлеринин массасын кулчулукта кармап келген, ал эми кыргыздарды башкаруу тууралуу «талаа абалы» ушул «ардактуу адамдар» үчүн алар колдонгон бийликтин булагын түзгөн. Бийлик мыйзамдын негизинде, эгер ушундай айтса, туура болсо, кедейлерди мыкаачылык менен тоноого укук берген. «Эл соту» деп аталган уюм, байларга жагынуу үчүн кедейлерди бардыгын жасоого мажбурлаган күч болгон. Эл сотунун ишмердүүлүгү төмөнкүдөй түшүндүрүлгөн: жергиликтүү калктын чөйрөсүндө кылынган кылмыш иши, киши өлтүрүү жана башка оор кылмыштарынан сырткары, 3 жылга шайланган өзүлөрүнүн сотторунун адаттары боюнча соттолот, соттун аракеттерине даттануу ошол эле волостук чогулушта гана мүмкүн болот. Сот тарабынан айыпталуучуну жазалоо жазасы эркинен 1 — 1/2 жылга чейин ажыратылган. Орус корона соту жана прокуратуранын көзөмөлү эл сотунун иш-аракеттерин көзөмөлдөөгө дагы мүмкүнчүлүгү жок. Мына ушул коркунучтуу курал менен «ардактуу адамдар» жана «манаптар», алардын арасынан соттор шайланган, козголоңчуларды ар кандай жазаларга, кээде жок күнөөлөрү үчүн сыйлашып, «бухара» колдон чыгарбай кармап турат.
3 жылда бир жолу өткөрүлүп жаткан волостук башкаруучуга жана сотторго болгон шайлоолор, ошол эле «ардактуулардын» жана «манаптардын» талапкерлеринин күрөшү менен коштолот. Адатта, эки уруу, чанда көбүрөөк уруулар, шайлоо кызматтарына ээ болушу үчүн өз ара күрөшүшөт. Шайлоо үчүн мүмкүн болушунча көп добуш алыш үчүн сатып алуулар шайлоо алдында башталат. Бул шайлоолор волост съездеринде кызуу талаш-тартыштар менен коштолуп, кээде жалпы мушташтарга жана согушууларга да алып келген.
«Казактарда» көпчүлүк учурда «ардактуу адамдар» өзүлөрү кызмат ордуна шайланууга барышат, ал эми «кара-кыргыздарда» кээде бул кызматтарды «манаптардын» өзүлөрү эмес, өз колдоочуларынын колунда чындыгында марионетка болгон, алардын өкүлдөрү ушул кызматтарды ээлешет. Шайлоого чоӊ акчалар королот, алсак, шайлоочуларга тамак берүү жана аларды сатып алууга кеткен чыгым, кээде бир нече ондогон миңдеген рублге жетет. Кызматты ээлеген жергиликтүү администрациянын адамдары кызмат алгандан кийин жакырлардан бул акчаны тыкылдатып, жакшы пайыздар менен тартып башташат. Арыздануулар сейрек кездешет, алар кандайдыр бир жакшы натыйжаларды бербейт, анткени жергиликтүү администрациянын тарабында, айып пулга жана түрмөгө каршы чыккандарды айыптаган ошол эле «элдик сот» бар. Мына ошентип, бир нече «ардактуу адамдар» жана «манаптар» өзүлөрүнүн волостундагы кыргыздардын тагдырынын жана мүлкүнүн башкаруучулары болуп эсептелишет. Орус администрациясы, адатта, ички иштерге кийлигишпестен, «манаптардын» тигил же бул пикирин гана карашат. Орус жана ага баш ийген жергиликтүү администрациянын ортосунда, ушул күндө адат болуп калган, унчукпаган келишим пайда болду. Орус администрациясы жергиликтүү администрацияга белгилүү талаптарды коёт, ал эми жергиликтүү орган кээде мыйзамсыз ыкмаларды колдонуу менен, ушул талапты аткарат. Мисалы, кимдир бирөөгө жашаш үчүн талаада боз үй керек, уезддик Башкармалык волосттук башкармага ушул тууралуу талап коет, ал бийлик келгенге чейин кыргыз үй-бүлөсүн боз үйдөн чыгарат, аларды ачык асманга таштайт, ал эми боз үйдү бийлик токтой турган жерге ташып алып барат. Мындай чиновниктин келишине тамак даярдалат: жакынкы кыргыздардын биринен койду тартып алышат, «дасторкон» (тамак берүү) уюштурулат ж.б. Чиновникти кабыл алуунун чыгымы анын ээлеген кызматына жана аны коштогон адамдарына жараша болот. Чыгымдар 10 рублдан 300 рублга чейин жана андан жогору болуп өзгөрүп турат. Чиновник кеткенден кийин, волосттун администратору тарабынан чыгымдар эсептелет, ал кээде эки эсе көп, кээде иш жүзүндөгүгө караганда, үч эсе көп көрсөтүлөт, андан кийин ал волосттун бардык араба ээлерине бирдей өлчөмдө бөлүнөт. Бирок, волостук башкаруучу иш жүзүндө, чындыгында, чыгымдарды кетирген адамдарга акы төлөбөйт, тескерисинче, башка кызмат адамдары: эл соттору, айылдык старшиналары жана башкалар менен бөлүшүп, акчаны өзүнө алат. Бул мыйзамсыз чогултуунун, өзүнүн атайын «чыган» деген аты бар. Адегенде, биз областты башкарган кезде «чыганга» чыгымдар анчалык чоң болгон эмес, анткени орус администрациясына таандык адамдар аз болчу, бирок областта чиновниктердин ар кандай түрлөрү пайда болгондо, айрыкча төмөнкү даражадагы адамдар, чиновниктердин өзүлөрү меймандостук адаттарын кыянаттык менен колдоно башташты, боз үйлөрдү коюуну жана алардын администрациясына эмес, түздөн-түз кыргыздарга тамак берүүнү талап кыла башташты жана ушунун негизинде түшүнбөстүктөр жана кагылышуулар пайда боло баштады. Өзгөчө ушул негизде жергиликтүү көчүрүү Башкармалыгынын кичинекей рангдары белгиленди. Бардык нерсенин баасы кескин көтөрүлгөн акыркы кездерде, айрыкча, бир койдун баасы 3-4 рублден 15-20 рублга чейин көтөрүлгөндө, «Чыган» чыгымдары өтө оор болуп калды.
Мен ар кандай ведомстволордун чиновниктеринен кыргыздар эч кандай акы алгысы келбегенин, меймандостук алардын салтка айланган адат экендигин жана аларды аргасыз чыгымга кошушканын, анткени талаада боз үйдөн башка токтогонго эч жер жок экендигин уктум. Жеке тажрыйбамдан улам, бул туура эмес экендигин билем. Жеке сапарымда жана талаада боз үйлөрдө калып калганда, мен алган нерселердин бардыгын төлөп берчүмүн, ал эми кожоюн кичине макул болбогонсуп, бирок акыны алчу. Ушул жерден айтып кетейин, кыргыздардын көз карашында, областагы чиновниктердин арасындагы кызматым боюнча, мен өтө жогорку кызматты ээлейм жана башка чиновниктерге караганда, менин кожоюнду акчаны алууга мажбурлоом, кыйыныраак болуш керек.
Ушул чогултуулар, чиновниктердин жергиликтүү калкка жана жергиликтүү администрацияга карата туура эмес мамилеси, мен жогоруда айткан учурдагы жагдайга туура келет.
Европалык Россиядагы 1906-1907-жылдары күчөгөн агрардык маселе, бизди андан күчөтүлгөн түрдө көчүрүү жолу аркылуу чыгуудан издөөгө мажбур кылды. Дыйкандардын көп массасын, мүмкүн болушунча тезирээк, чет-жакаларга, анын ичинде Семиреченск областында дагы уюштуруу керек эле. Областа жерлерди бөлүү, анын ичинде кыргыз жерлеринин «ашыкча» деп аталган жерлерин алып алуу боюнча кайнаган иштер башталды. Чындыгында, кыргыздарда ашыкча жерлер бар, бирок бул ашыкча жерлерди эгерде кыргыздарды отурукташкан абалга өткөрүп берген учурда гана алып алса, мүмкүн болмок, анда аларга калтырган жерлердин үлүшү жетиштүү болмок.
Бирок көчмөн кыргыздар көчмөн айыл-чарбачылыгын жүргүзүшөт, аларга калтырылган жер үлүшү аз болгон. Тилекке каршы, Көчүрүү Башкармалыгы өзүнүн көчүп келгендерге жерди бөлүү кыскартуу кайнаган ишмердүүлүгүндө кыргыздардын чарбаларын параллелдүү жайгаштыруу жөнүндө кам көрүшкөн жок (менин 1915-жылдын 21-октябрындагы № 3993 Министринин орунсбасарына билдирүүм), кыргыздарды көчмөн элден отурукташууга пландуу өткөрүү болгон жок, ал эми бул өткөрүүнү бай кыргыздар менен күрөшүү аркылуу, системалуу түрдө жүргүзүү керек болчу, алардын кээ бирөөнө бул пайдалуу болчу, себеби жери жок масса, малы жок өзүлөрү отурукташкан чарбачылыкка отурукташууга кубанычта болмок, бирок байлардын таасири менен алар баш тартышууда. Отурукташууга өткөрүү үчүн, бүтүндөй волостко мыйзам боюнча өкүм керек, ал эми байлардын таасиринен улам, мындай өкүмгө жетишүү татаал.
Көчүрүү Башкармалыгынын иши жергиликтүү тургундардын кадимки жашоосун кыйратты. Көчүрүү аянтчаларына кыргыздардын кыштоолорун, алардын кепелери менен сугат жана беде жерлерин басып алышкан, ал эми аларды тоолорго жана кумдардын чек араларына жылдырышкан. Тоолордогу «жайлоо» жайкы жайыттары, токой бар жерлери токой ведомствосу тарабынан токойду сактоо үчүн тандалып алынган. Кыштоодон жайкы жайыттарга чейинки көнгөн жерлер көчүп келгендердин жерлери тарабынан кесилген. Көчүп келүүнүн жети жыл боюу жүргөндүгүнөн эки-үч жолу кыргыздардын кыштоосу жылган кээ бир жерлери бар, алар, бир жерден экинчи жерге көчүп келишкен.
Жер маселеси козголоңго алып келген экинчи себеп болду.
Европалык Россиядагы агрардык башаламандыктардан кийин, эң начар элемент, тынымсыз эмгекке жөндөмсүз, өзүнүн чарбачылык инстинкттери алсыз масса, чет жактарды, анын ичинде Семиреченскини капташты, алар бул жерде бекер жерге ээ болушту. Бирок, көчүп келгендер койгон талаптар, аларга бардыгын дароо камсыз кылышы керек деп эсептеген элдердин массасы, жергиликтүү тургундар менен каршылаш болуп чыгышты. Дыйкан-көчүп келгендер жергиликтүү калкка «иттер» деген ысымды беришкен жана алардын мамилеси ушуга ылайыктуу болгон. Көчүп келгендер кыргыздардан туруктуу киреше булагын издешкен. Кыргыз жайыттары жаңы көчүп келгендердин жерлеринин жанында эле. Жергиликтүү тургундардын бодо малына бирдиктүү рейддер башталган. Аларды кыргыз жерлериндеги койчулардан тартып алышкан, айылга айдап кетишкен, ал эми малды издеп келген кыргыздарга мал айылга таандык жерди бузган чөп үчүн алынды деп айтышып, бузулган чөп үчүн ар бир баштан 1, 2 жана 3 рубль төлөөнү талап кылышкан. Жайкы жайыттардан кайтып келе жатып, кээ бир кыргыздар каалайбы же каалабайбы тазаланбаган малдарды басып алган жерлерден айдап өтүүгө аргасыз болушкан, бирок тазаланбаса дагы, жолдун бир бөлүгү бузулган. Мунун баары кыргыздардын орус көчүп келгендерге болгон мамилесин ого бетер начарлатты. Албетте, чабандардын атайын же байкабастыктан чөптү бузган учурлары болгон, бирок мындай фактылар салыштырмалуу аз. Кыргыздар сот же администрациялык органдарга сейрек кайрылышкан жана жалпысынан мындай кайрылуу аз натыйжа берген, анткени өзүнүн курамы боюнча анча чоң эмес администрациянын убактысы дагы, мүмкүнчүлүгү дагы, керек болсо көпчүлүгүндө бул иштер менен алектенүүгө каалоосу дагы жок болчу, ошондуктан жергиликтүү эл жок эле чөптү бузуу үчүн акча төлөө менен, маселени тынчтык жолу менен чечүүнү каалашкан. Жаңы көчүп келген конуштардын жалпы маанайы мындай болгон: «Бизге бардыгы берилиши керек, ал эми жергиликтүү тургундар – иттер жана аларга ашыкча жумшактыкты көрсөтүүнүн кажети жок». Жергиликтүү кыргыздарга карата мындай жийиркеничтүү мамилелер акырындык менен кыргыздар менен жакшы коңшулук мамиледе жашап келген илгерки тургундарга жана казактарга берилген. Албетте, кыргыздар кек сактоо менен, бул мамилени эске алышкан. Бул жерде орус көчүп келгендердин таранчылар менен дунгандардын мамилелеринде жана кыргыздарга карата мамиледе чоң айырма байкалат. Жаңы конуштар таранчыларга жана дунгандар менен урушууга батына алышкан жок, анткени алардын укуктары бир аз эле бузулганда, эң катаал туруштук беришкен, ал эми кыргыздар көз жашынан жана даттануудан алыс барышкан эмес.
Орустардын кыргыздарга болгон мамилеси козголоңдун үчүнчү себеби болгон; жана алар орус элине, негизинен жаңы конуштардагы адамдарга, алардын айылдарын өрттө менен, чарбасын кыйратуу менен, элди эӊ ырайымсыздык мүнөздө кыйратуу менен катаалдыкты пайда кылган.
Учурдагы согуш башталгандан бери жергиликтүү орус администрациясы кыргыздарды акча, боз үйлөр, кийиздин чоӊ бөлүгү, (кийиз), жууркан, байпак (кийиз байпак) ж.б. ыктыярдуу берүүгө чакырат. Башталышында кыргыздар өз каалоолору менен кайрымдуулук кылышкан, бирок андан кийин бул кайрымдуулук опузалоо түрүндө өткөн. Бул кайрымдуулук каражаттарын чогултуу түпкүрүндө абдан туура эмес жолго коюлган. Областтын бардык уезддик башчылары бири-биринин алдына, мүмкүн болушунча, көп кайрымдуулук жардамдарын берүүгө аракет кылышкан жана кайрымдуулуктун саны жогорку областык бийлик тарабынан уезддик Башчылардын этияттыгы катары эске алынган. Администрация тарабынан каражаттарды чогултуу ошол эле «ардактуу адамдар» жана «манаптар» аркылуу кеңири көлөмдө жүргүзүлгөн. Кыргыздарга дайыма «силер согушка барбайсыңар, ошондуктан курмандык чалышыӊар керек» деген көрсөтмөлөр айтылып келген. Жакыр кыргыздардан «ардактуулар» жана «манаптар» тарабынан кайрымдуулук каражаттары алынган жана алар дагы, өз кезегинде, кыргыздарды «согушка» алышпайт, ошондуктан силер беришиӊер керек дешкен. Бул жерде дагы жергиликтүү администрациянын кыянаттыктары орун алган, алар тартуулардын бир бөлүгүн өзүнө жашырышкан. Ачуулануу өсө баштаган жана бул ачуулануу козголоңдун төртүнчү себеби болгон. Областык администрация кайрымдуулуктун массасына кубанышкан: алар же чын эле ушул кайрымдуулуктун жагымдуулугуна ишенгенин, же ага ишенгиси келгенин мен билбейм, бирок менин кырдаалдын чыныгы абалы жөнүндө докладдарым аз ишенимге ээ болгон, уезддик администрация, өз кезегинде, «ардактуу» жана «манаптардын» «кулдуктары» (берилгендиктин белгилери) менен уктап калышкан, алардын чын жүрөктөн экендигине, мүмкүн алар ишенишкен же ага ишенүү пайдалуу болгон.
Верныйдагы Полиция офицери Штаб-Ротмистри болуп Поротиков кызмат ордун ээлегенден баштап, ал, албетте акылдуу жана эпчил адам, бирок чынчылдыгы менен айырмаланбай мусулмандардын ортосунда, ал эми акыркы жылдары кыргыздар ортосунда бүтүндөй издөө системасын уюштурган. Бул система төмөнкүдөй иштеген: өзүнүн шериктештеринин бири, эч кандай кызматта болбогон Намангандык сарт Закир Исабаевдин жардамы менен Поротиков мырза тегерегине область боюнча кыдырып жүргөн жергиликтүү тургундардын ар кандай түрлөрүн чогулткан, алар өзүлөрүн ачык эле «жандарма» деп айтышып, жергиликтүү калкты коркутуп, ырайымсыз талап-тоношкон. «Жандар» сөзү «опузалоо» сөзүнө синоним жана жергиликтүү эл үчүн коркуткан адам болуп калган, анткени Исабаевдин өзүнүн же анын бандасынын сырдуу кабарында жергиликтүү тургунга жалпы же саясий кылмышка айыпталуу коркунучун жаратканын жазган. Полиция офицери маркум Губернатор, Генерал-Лейтенант Соколов-Соколинскийдин (Фольбаум) ишенимине ушунчалык кирген үчүн жана аны өзүнүн таасирине баш ийдиргендиктен, анын доклады, атүгүл негизсиз доклад болсо дагы, тигил же бул жергиликтүү тургундун түрмөгө түшүшү үчүн жетиштүү болгон. Бир эле мезгилде «жандарлар» Исабаев менен Поротиковдун жумуштарын жана жашыруун иштерин аягына чыгарышкан. «Жандармдардан» коркуу сезими ушунчалык күчтүү болгон, аларга эң таасирдүү «ардактуу» жана «манаптар» төлөмдөрдү берүү менен, баш ийишкен. Мен маркум губернаторго «жандарлардын» ишмердүүлүгү жөнүндө бир нече жолу кабарлаганмын, Сот Палатасынын Прокуроруна, анын Верныйга болгон акыркы сапарында билдирүү бергем, ал бул жөнүндө Губернатор менен сүйлөшкөн. Жеке сүйлөшүүлөрдө Верный шаарынын сотунун Прокуроруна «жандарлардын» ишмердүүлүгү жөнүндө айткам, бирок Поротиков мырзанын маркум Губернаторго таасири абдан чоӊ болгондуктан, мен эч нерсе кыла алган жокмун. «Жандарлардын» ишмердүүлүгү жөнүндө маркум Губернаторго жана Палатанын Прокуроруна Верныйдагы уезддик башчы Ротмистр Лиханов дагы билдирген.
«Жандарларга» каршы ачуулануу козголоңдун бешинчи себеби болгон.
Жогоруда келтирилген бардык себептер, жумушчулардын күтүлбөгөн чакырыгынан улам, алардын күчтүү түртүүсүнөн кийин туура эмес түшүнүүнү түзүү менен, жергиликтүү кыргыздардын менен кара-кыргыздардын ушундай жагымсыз формага жайылган козголоңуна алып келүүгө негизди жана маанайды жаратты.
Үстүбүздөгү жылдын 3-январында, менин Ички иштер министринин орунбасарына берген №7 докладымда жазгам: «Учурда жергиликтүү кыргыз калкынын арасында аскер кызматын өтөө жана аларды аскерге чакыруу жөнүндө ушак-айыңдар күчөп жатат. Мамлекеттик Думанын айрым депутаттары көтөргөн кыргыздарды аскерге чакыруу жөнүндө суроо ар тараптан талкууланып жатат. Пландуу үгүт иштери жүргүзүлбөгөндүгүнө карабастан, көпчүлүк жергиликтүү тургундар ага терс көз карашта».
Акырындап сүйлөшүүлөр токтоп, талаа кадимки жашоодо жашай баштады.
Армиянын муктаждыктары үчүн жергиликтүү тургундардан жумушчуларды жалдоо (реквизиция) жөнүндө буйрук 1-июлда жергиликтүү Областык кеңеште кабыл алынды. Бул буйрук администрация үчүн да, жергиликтүү тургундар үчүн да таптакыр күтүүсүз болду. Жолугушуу Губернатордун төрагалыгы алдында жана администрациянын айрым чиновниктери менен өткөрүлүптүр, бирок мени бул жолугушууга чакырышкан жок, атүгүл реквизиция жөнүндө да маалымат беришкен жок, мен болжолдуу жалдоо жөнүндө агенттерден билдим. Кыязы, жолугушуу жергиликтүү тургундардын психологиясын эске албастан жумушчулардын реквизициясына формалдуу караган окшойт. Администрациянын өзү дагы, жергиликтүү тургундар дагы өзүлөрүн жоготушту. «Ардактуу адамдар» каза болгон Аскер Губернатору Соколов-Соколинскийге (Фольбаумга) чакырылып, аларга губернатор жергиликтүү тургундар эмне себептен чакырылып жатканын түшүндүргөн. Губернатордун демилгеси боюнча, ИМПЕРАТОРдун ден-соолугу үчүн «Ура» деп жарыяланган. Жалдоо техникасы төмөнкүдөй иштелип чыккандыгын айтуу керек: жумушчулардын санына жараша ар бир волость жумушчуларды өзү шайлап, жабдышы керек болчу. Бул, бир караганда жеӊилдетүү, бирок козголоңдун жакынкы себептеринин бири болуп эсептелет.
Волостко кайтып келгенден кийин, Губернаторго баргандар талапты, аны «Ак Падышадан» келип чыкты деп көрсөтүү менен, түшүндүрө башташты. Бирок, калк аларды, аскерге эмес, жумушка алып жаткандыгына ишенишкен жок, экинчиден, алар талап АК падышадан келип аткандыгына дагы ишенишкен жок. Өкүмдү өздөрү дайындалган жумушчулардын тизмеси менен кошо берүү талап кылынды. «Бухара» муну башкача түшүнгөн, атап айтканда, жергиликтүү бийлик, жогоркунун алдында кызмат кылууну каалоо менен «ардактуу адамдарды» жумушчуларды берүүгө болгон элдик чогулуштардын токтомдорун жулуп алуу үчүн пара берип, сатып алышкан. Мындан тышкары, орус калктын өзү дагы кыргыздардын ортосунда күмөн саноолорду жаратууга катышышкан. Мен жогоруда айткандай, орус калкы кыргыздарга жек көрүү менен мамиле кылышкан жана жалдоонун негизинде алардын үстүнөн шылдыӊдоолор жаралган. «Көрөсүӊөр, бардыгыӊарды окопторго алып барышат жана өлтүрүп салышат», «Силерди аябаш керек», «Силерге ушул эле керек», «Силерди качан жоокерлерге алып кетет экен». Бир жагынан бийликтегилер жумушчуларды тылда иштөө үчүн алып жатышкандыгын түшүндүрсө, экинчи жагынан карапайым орус эли аларды «аскерге» качан алып кетет деп сурашкан. Кимге ишениш керек? Бул суроо жөн эле чечилген – албетте, аларды көбүнчө жекече түрдө алдап келген бийликтегилер эмес. Жергиликтүү тургундун психологиясындагы бурулуштар, өзгөчө, тыл жана фронттун айырмасын түшүнбөгөн жарым-жартылай жапайы кыргыздар үчүн, өтө кескин болгон, мисалы, Кожмамбет Килыбаев, Сять Ниязбеков жана башкалар сыяктуу кээ бир эски анча-мынча өнүккөн кыргыздар, Семиречьяны колго түшүрүлгөн убакытты унуткан эмес жана орус бийлигинин агенттери кыргыздар үчүн аскердик күчтөргө эч кандай кызмат кылуу болбойт деп убада беришкен, бул адамдар Орус өкмөтү элди кабыл алууга укугу жок экендигин түшүндүрүшүп, дароо оппозицияга кошулушту. Кыргыздардын ортосунда түзүлгөн абалды талкуулоо башталды.
Алар жумушчулардын тизмесин камтыган волосттук чогулуштардын өкүмүн милдеттүү талап кылышкан, бирок чогулуш жыйылган эмес. Бул жерде «манаптыктын» жамандыгы ачык-айкын билинген. Жергиликтүү администрациянын кызмат адамдары үмүтсүз абалга жолугушту. Алар, иштердин чыныгы аткаруучулары, жумушчулардын тизмесин берүүгө милдеттүү. Бирок, кимди шайлоо керек, эгер мурунку тартылуу мисалдары боюнча «бухарага» милдетти жүктөсө, «бухара» сөзсүз түрдө «манаптарга» жана «ардактууларга» каршы чыгат, алардын башын алат, анткени алардын оюу боюнча, иш өмүр жана өлүм жөнүндө сөз болуп жатат жана мекенине белгисиз бир чөлкөмдө өлгөнгө караганда, ата мекенде өлгөн жакшы, эгер кайсы бир бөлүгүн «ардактуулардын» жана «манаптардын» балдарынын санынан алса, анда «манаптардын» өзүлөрү эле кызматкерлерди өлтүрүп салышат. Бул абалдан чыгуу жолу болгон жок. Бир гана нерсе калды — өкүмдү берүүдөн баш тартуу, бирок бул жерде, албетте, орус өкмөтү бул маселеге куралдуу күч менен кийлигишет. Жергиликтүү тургундар арасынан «манаптардын» кээ бири өздөрүн коргоо үчүн чучугулак жана аскерлерди чакыруу үлгүсү боюнча жумушчуларды жалдоо иретин өзгөртүүгө администрацияга өтүнүү менен кайрылуу аракеттери жана бул боюнча менин отчетторум каалаган натыйжаларды берген жок, мен жеке мындай жооп алдым: «бул тууралуу кабатырлануунун кажети жок, «манаптар» таяктар менен «бухараны» айдап чыгат. Ал эми эгер биз кийлигишсек, анда өзүбүз үчүн кошумча жумуш табабыз». Баары бороон-чапкынды көрсөтүп жатты. Жергиликтүү кыргыздардын съездери башталды, тизмелерди түзүү – мыйзамдуу шылтоо болгону пайдалуу болду. Кыргыз чөйрөсүндөгү менин чалгындарым алсыз болушканын жана жергиликтүү тургундардын жашоо-турмушунун мындай кескин өзгөрүүсүнө даяр эмес болушканын айткым келет. Эгер областын администрациясынын ишмердүүлүгүнүн бардыгын ревизиядан өткөрүүнү туура тапсаӊар, анда мен, Пункттун дагы ишмердүүлүгүн чогуу ревизиядан өткөрүүнү суранар элем, ошондо администрация Пунктту койгон иштин туура эмес абалы аныкталмак. Бирок, баары бир 15-июлда кыргыздар телеграфты жок кылууну ойлоп, куралданышып, чокуларын жана курал-жарактарын жыйнап жаткандыгын мен билдим (15-июлундагы № 488 менин телеграммам, Дирпол).
Менин бул тууралуу Областык бийликке берген докладым ишенимсиздикти гана эмес, шылдыңдоону, атүгүл атайылап апыртып салган деген айыпты да жаратты. Ошого карабастан, мен кабарлаган ошол жерлерде жергиликтүү тургундардын кол салуусу болду, жана телеграф мен айткан райондордун станцияларында кыйратылган, Губернаторго 16-июлда № 495-билдирүүмдө, төмөнкүдөй жазгам: «Чыгыш Кастек, Батыш Кастек, Тайтору, Верный уездинин кыргыздары, айрылар менен куралданышып, аскерге чакырган учурда орус Казань-Богородское айылдарына жана Самса, Таргап ат бекеттерине жана Бургун конуштарына кол салууга, ошондой эле бул станциялардын аймагындагы телеграфты жок кылууга сүйлөшүшкөн». Жергиликтүү тургундардын козголушу, өкүм жазуудан баш тартуу жөнүндө маалыматтар келгенби, агенттерден жана башка булактардан алынган бардык маалыматтар жеке Аскер Губернаторуна билдирилген жана андан кийин жазуу жүзүндө сунушталган. Менин жана полициянын маалыматтары боюнча алар камакка алынышкан, бирок кармалган адамдар эмне болгонун мага билдиришкен жок.
22-июлда Губернатордун талабы боюнча Верныйда Губернатордун үйүнүн жанында чоң курултай өткөрүлүп, анда Губернатор Ак падышанын талаптарын жана жумушчулар чакырылган шарттарды түшүндүрүп берген. Чогулгандар Губернатордун түшүндүрмөсүнө боор ооруй баштагандай мамиле кылышкан, бирок мен атайылап жасалган алдамчылык болгонун, элдин момундугун сахнада полициянын офицери, штаб-Ротмистр Поротиков чеберчилик менен сахналаштырылганын, турган элдин алдыңкы катарлары Закир Исабаевдин курамынан тартылганын билген эмесмин.
Бул алдамчылыкка Губернатор гана эмес, мен да ишенгем жана анын натыйжасы болуп менин 22-июлдагы № 509 Дирпол телеграммам болду. Бирок, ошол эле күнү, мен кыргыздардын маанайы өзгөрбөгөндүгү жөнүндө маалымат алдым жана 26-июлда, № 518-билдирүүмдө Аскер Губернаторуна төмөнкүдөй сөздөр менен кабарладым: «Чыгыш жана Батыш Кастек волостторунда, жумушка чакырылган жаш кыргыздар, колунда бар жана бай кыргыздардан талап-тоноп алган жакшы аттарды камдап коюшту. Ошондой эле аларды куралдуу армияга күч колдонуу менен кыргыздарды ишке тартышкан учурда куралдуу каршылык үчүн чалгы менен балтаны жарактуу куралга айландырган жакшы темир устасы бар». Көрсөтүлгөн волосттор 1860-жылы Узун-Агач согушунда душмандардын катарында болгон кыргыздардын «чапрашты» уруусунан турат. Дал ушул кыргыздар ушул жылдын 6-августунда Самса станциясынын жанындагы аскерлерге каршылык көрсөтүшкөн (менин ушул жылдын 10-августундагы, № 537-билдирүүм), ал кийинки куралдуу козголоӊ үчүн белги катары кызмат кылган.
Козголоң өзгөчө кандуу мүнөзгө ээ болгон Пржевальск уездинде жогоруда келтирилген себептерден тышкары жергиликтүү шарттар дагы болгон.
Уезддик башкарма Полковник Иванов мага пара алган адам катары белгилүү болчу. Соодагер Юсуп Габдулвалиевдин аскер кызматына чакырылган иши боюнча анын ишмердүүлүгү жөнүндө мен маркум Губернаторго билдиргем. Габдулвалиевди ооруга байланыштуу деп болжолдоп, аскер кызматынан мыйзамсыз бошотулган, аны Пржевальск уезддик аскер кызматы бошоткондугу жөнүндө кабарладым, анын төрагасы Чакыруу учурунда полковник Иванов болгон. Тинтүүдөн кийин тандалган документтерден Габдулвалиевдин бошотулушу 5000 рубль болгону белгилүү болду. Губернатор андан аркы тергөө иштерин жүргүзүүгө макул болгон жок жана иштелип чыккан эмес иш боюнча Соттун Прокуратурасына жөнөтүлдү. Бул иштин мындан аркы жүрүшү мага белгисиз. Кара-кыргыздардын полковник Иванов тарабынан талап-тоношу козголоңдун жакынкы себептеринин бири болгон.
Пржевальск жана Пишпек Уездинин Санитардык бөлүмүнүн Жогорку Башчысынын буйругу боюнча армиянын муктаждыгы үчүн апийим алуу үчүн кызгалдактар себилген. Кызгалдактын плантацияларында Кытайдын чек арасынан келишкен кытайлар жумушчу катары иштеген. Бир фунт апийим үчүн коюлган баа -15 рубль. Кытайда апийим өндүрүүгө тыюу салынган, өлүм жазасына тартылат, бирок апийим тамеки тарткандар көп кездешет.
Кызгалдактын плантациялары жеке менчик ээлерине, негизинен, мен жогоруда айткан, Пржевальскиге жакын жайгашкан Мариинск айылынын дунгандарына жана Токмоктун жанындагы Николаевский айылынын дунгандарына таандык болгон. Апийим өндүрүлө баштаганда, аны контрабандалык жол менен сатуу үчүн июль айында Кытайдан дунгандар келишип, бир фунтка 50 рубль төлөшкөн. Апийимди айдоонун жана өстүрүүнүн шарты аны милдеттүү түрдө казынага өткөрүп берүү болгон жана саткандарды администрация, атайын комиссар адамдар тарабынан куугунтукка алышкан.
Соодагерлер кармалганда, алардан апийим көп өлчөмдө тартып алынып, алар акчадан утулушкан.
Кытайдан келген дунгандар, албетте, мындай шарттарга нааразы болушкан, бул орустарга боор оорубаган сезимди пайда кылган, мага бул кабар 25-июнда гана белгилүү болду, себеби ошол күнү почта аркылуу кызматкерден 14-июнда мен кабар алдым жана ошол эле күнү 25-июнда № 317-билидирүүмдө мен Аскер Губернаторуна төмөнкүлөрдү жаздым: «Каркардагы бар болгон ушак-айындар боюнча, Пржевальск уездинде башаламандыктар болушу мүмкүн, себеби ал жакта кара-кыргыздар менен тил табыша алган кытайдын жарандары, дунгандар көп».
Бул жерде мен көтөрүлүшкө даярдануунун бир абдан кызыктуу маселесин белгилеп коюу керек деп эсептейм. Өткөн жылдын 19-ноябрындагы № 4135 Ички Иштер боюнча Министрдин орунбасарына жазган докладымда мен Кытайдын чек араларында «жергиликтүү социалисттеринин «Гэ-лао-хуй» партиясынын ишмердүүлүгү күчөдү» деп билдиргем, бирок Кытай бийлиги ондогон кишилерди өлүм жазасына тартуу менен, алардын ишин олуттуу начарлатып, орус аймагына алардын үгүттөсү өтпөй калды». Албетте, мен «Гэ-лао-хуй» партиясына кызыгып, ошондуктан мен бул коом менен жакындан олуттуу таанышуу керек деп эсептеп, 1915-жылы 7-ноябрда K 4137 номери боюнча Кашкардагы Россия Императорунун Башкы Консулуна төмөнкүлөрдү жазуу менен, маалымат сурадым: «Семиреченск областынын Аскер Губернаторуна Улуу Даражалуу Сиз тараптан жөнөтүлгөн жалпы мүнөздөгү чалгындоо кызматынын маалыматтарында кандайдыр бир саясий же диний мүнөзгө ээ «Гэ-лао-хуй» коому жана Кытай Өкмөтү бул коом менен күрөшүп жаткандыгын эскертилет. Чектеш тышкы саясий жана диний кыймылы чагылган областагы коомдук ойлордун агымы менен таанышуу максатында, Сизден урматтоо менен «Гэ-лао-хуй» коомунун максаттары, программасы, тактикасы жана таралуу кенендиги менен тааныштырууну жана менин өтүнүчүмөн баш тартпашыӊызды суранам. Мындан тышкары, эгер Консулдуктун чегинде саясий же диний-саясий мүнөздөгү башка коомдор бар болсо, албетте, эгер алар коомдук таасирге ээ болбосо, эгер Улуу Урматтуу үчүн кыйынчылык жаратпаса, мени жалпы жонунан алардын ишмердүүлүгү менен тааныштырсаӊыз, мен абдан ыраазы болот элем».
Бул катка жооп катары мен Кашкар консулунун 1915-жылдын 7-декабрындагы № 3633-төмөнкүдөй жообун алдым: «Өткөн жылдын 7-ноябрынан тартып № 4137 Сиздин Улуу Даражалуу кайрылуусуна байланыштуу, мен ишмердүүлүктүн жашыруун мүнөзүн эске алып, Кашкардын тургундарынын арасында таралган «Гэ-лао-хуй» коомунун максатын жана программасын аныктоо жана түшүнүү абдан кыйын экендигин кабарлайм. Кандай болбосун, ал диний мүнөзгө караганда көбүрөөк саясий мүнөзгө ээ жана мен билгендей, учурдагы мамлекеттин республикалык башкаруу түзүлүшүнө каршы, эӊ башкысы тактыда Даицин династиясын калтырууга багытталган. Башкаруунун республикалык түзүлүшүн бекитүү жөнүндө жарлык чыккан мезгилде 1912-жылы кытайлар арасында мындай кыймыл өзгөчө кеңири жайылган. Ушул убакка чейин өзүн өтө аз көрсөтүп келген «Гэ-лао-хуй» коомунун жактоочулары өзгөчө катуу чыгышты, ал эми Кашгарда жергиликтүү Даота Дандын өлтүрүлүшүнө чейин жетти.
Азыркы учурда Синьцзян губернатору (Үрүмчү) менен кытай бийлиги «Гэ-лао-хуй» коомунун ишмердүүлүгүнө өзгөчө көңүл бурушат жана жергиликтүү бийликтерге анын жайылышына катуу көзөмөл кылууну жана жогоруда аталган коомдун мүчөлөрүнө өлүм жазасын берүүгө буйрук кылышкан. Азыркы учурда Синьцзян провинциясында дунган чиновниктеринин таасиринин күчөшү байкалууда, буга байланыштуу кытайлар өз убагында тынчып калышты жана «Гэ-лао-хуй» коомунун чогулуштары толугу менен токтотулду жан Кашгардагы кытай тургундарынын көпчүлүгү өз иштерин токтотууга жана мекенине кайтууга аракет кылып жатышат.
Мага тапшырылган Консулдук Округдун чегинде, башка саясий же диний коомдордун таралышы боюнча айта турган болсок, учурда бул байкала элек. Албетте, согуш аракеттерине байланыштуу мусулман калкы арасында айрым толкундоолор байкалууда, алар негизинен түрктөргө жана башка мусулмандарга пайда алып келген кайрымдуулук каражаттарын чогултууда көрүнөт, бирок бул өтө жашыруун менен жасалат жана азыркы кырдаалда ачыкка чыгууну күтүү кыйын, анткени жергиликтүү калк арасында коркуу жана Орус мамлекетинин улуулугуна ишеним жайылган.
Жогоруда айтылгандар жөнүндө кабарлоо менен, мен өзүмдүн милдетим катары, менин чек арамда кандайдыр бир жергиликтүү тургундардын чыгуулары, биздин чек арада кандайдыр бир деңгээлде байкалып калса, анда мен бул жөнүндө Сизге билдирип турам. Башкы Консул князь Мещерский кол койгон».
«Гэ-лао-хуй» коомуна мен төмөнкү себептерден улам токтоп калдым. Көңүлү чөгүп кеткен администрация көтөрүлүштүн себептерин издей баштады, бирок алар жеткиликтүү ачык болгон жана Консулдун ушул коомдун бар экендиги жөнүндө жиберген билдирүүлөрүнөн билүү менен, дунган кыштактарында жашаган бир нече кытайларды, аларды дунгандардын арасында козголоң даярдап, «Гэ-лао-хуй» идеяларын жайылтышкан деп айыпташкан. Бирок, ошол эле учурда, колдо болгон маалыматты мага өткөрүп берүү керек деп эсептебей, тескерисинче, мага маалымдаганды, иликтөөнү жана камакка алууну дагы менден жашырышкан.
Жогоруда мен айтканымдай, дунгандар менен таранчылар кытайлардын кан душманы болуп эсептелет жана кыргыздарга эч кандай тиешеси жок. Орус чек араларындагы алардын жашоосунда кыргыздарда бар нааразычылыктын айтылган себептери жок, ошондуктан «Гэ-лао-хуй» коомунун Даит династиясын калыбына келтирүү жөнүндөгү идеясын үгүттөө дунгандарда ийгилик алып келбейт, ал эми мындай божомол тарыхый да, логикалык жактан да акылга сыйбаган нерсе болуп эсептелет. Бул коомдун мүчөлөрү дунган көтөрүлүшүн көтөрүп чыгышы мүмкүн деген божомолдоо экинчи акылга сыйбаган нерсе, анткени орус чек араларында жашаган дунгандар кыргыздарга караганда жакшыраак өнүккөн жана азыркы армия үчүн жумушчулардын дайындалышын мыкты түшүнүшкөн, муну кыргыздардын көтөрүлүшүндө Россияга ишенимдүү бойдон калуу менен далилдешкен. Токмоктун жанындагы Николаевский айылынын дунгандары аны кара-кыргыздар курчоого алуу учурунда атчан адамдарды куралдандырып жана тургундары, аскерлери менен биргеликте кара-кыргыздардын кол салууларын токтотушкан, андан кийин аскерлерди ташуу жана жеткирүү боюнча эң оор милдеттерди аткарышкан.
Полковник Ивановдун билдирүүсү боюнча, Пржевальск уездине жакын жайгашкан Мариинский айылынын дунгандары алгачкылардан болуп көтөрүлүшкө чыгышкан. Бул отчетко ишенүү кыйын, жана менин оюмча, адилеттүү териштирүү бул караңгы маселеге тактоо киргизет. Пржевальск уезди, андагы козголоңдун жүрүшүн, анын азыркы маанайын ал жакка мен жиберген Ротмистр Юнгмейстер ачыкташы керек, ошондо дагы мен кошумча маалымат жиберем.
Областа жашаган таранчылар ишенимдүү бойдон калышты, болгону волостук башкарма Карамскийдин өлтүрүлүшү гана (менин 20-июлдагы, № 523-билдирүүм) алардын абийиринде жатат; бирок бул адамды өлтүрүү бир нече жылдар бою опузалоого жана чакырылган жумушчулардын тизмесин бир тараптуу түзүүгө өч алуу болгон.
«Казактар» бириккен эмес жана «Чапрашты» уруусунун кыргыздары гана көтөрүлүшкө чыгышкан (Батыш Кастек, Чыгыш Кастек, Тайтору, Ботпаевскаянын бөлүгү жана башка волостордогу аз сандагы кээ бир кыргыздар). Эгерде 29-сентябрда 4-иш кагаздарын жүргүзүү боюнча №670 мен сунуштаган картаны карап көрсөӊөр, анда бул кыргыздардын жашаган жеринде (1-жана 3-барак, 3-катар) малдарды уурдоо гана болгонун көрүүгө болот (Самсы, Таргаб, Отар станциялары жана Пригорное, Вильямовское айылдары ж.б.).
«Казактардын» башында олуттуу жетекчи болгон жок, ал эми котормочулардын Джайнаков, Чигиров жана Токсанбаевдин иштери «казактарды» бөлүп таштады. Бул адамдардын иши төмөнкүдөн турган: Аскер Губернатору ага баш ийген кыргыз тилдүү интеллигенттүү котормочуларды Джайнаков менен Чигировду жана мен, өз кезегинде, кыргыздарга иштердин чыныгы абалын жана «казактарды» бириктирүүгө эмне тоскоол болгонун түшүндүрүү үчүн Пункттун котормочусу, Областык Катчы Токсанбаевди талаага жөнөттүм.
Бул райондо орустарды өлтүрүүлөр абдан аз болгон жана жалпысынан «казактар» чечкинсиз аракеттенишкен.
Самса станциясына кол салуу 6-августта болгон, ал эми 8-августта эртеӊ менен «узун-кулактын» (Россиядагы еврей пантофлевдик почтасы сыяктуу) жардамы менен көтөрүлүш жөнүндө маалымат Чүй өрөөнүнө жайылды жана кара-кыргыздар Токмок, Самсоновская станицасын, Жаңы Россия, Иваново жана Краснореченское кыштактарын курчады. Бардык кара-кыргыздардын башчысы Шабдан Жантаевдин уулу — Чүй өрөөнүндөгү кара-кыргыздардын дагы жана Пржевальский уездиндеги кара-кыргыздардын көтөрүлүшүн дагы жетектеген Мокуш болгон. Мокуштун бир туугандары Хисамутдин, Кемел жана Аман ага кошулушту, биринчиси өзүнүн ишеними боюнча, ал эми Кемел менен Аман бир туугандардын кысымы астында. Мен 1465-берене менен Ново-Российская айылына жакын Шабдандын баш кеңсесинде туткунда жүргөн өнүккөн дыйкан Леонтий Цибулду суракка алгам, ал мага Хисамутдин төмөндөгү себептер боюнча көтөрүлүштүн башчысы болуп калгандыгын түшүндүргөн: «биздин ардактуу атабызга, анын кызматтары үчүн Ак-Пикет аймагында 500 ондук бергендигин Хисамутдин айтты, ал эми көчүрүү башкармалыгы анын атасы каза болгондон кийин, бул жерди көчүп келгендер үчүн алып алган. Биз согуштун муктаждыктары үчүн көп каражат жумшадык жана биз каалагандай жардам берүүгө даярбыз, бирок биз адамдарга бербейбиз». Ушул себептерден тышкары, менин оюмча, Мокуш Шабданов Шабдан өлгөндөн кийин анын балдары жогото баштаган атасынын таасирин калыбына келтирүүнү каалаган.
Алтымыш жаштагы манап Канат Абукин Ивановское жана Краснореченское, Токмокту курчоого алган кара-кыргыздардын башында турган.
Токмок районунда кара-кыргыздар өзүнчө башчылар жетектеген отряддарга бөлүнгөн. Бул башчылар адамдарды алдыга сүрөшкөн, жалпысынан өзүлөрүнүн отряддарында буйруктарды беришкен. Бул башчылардын көпчүлүгүн жүргүзүлгөн менин сурактарым жана сот бийлиги тарабынан жүргүзгөн тергөө тактады. Кол салгандардын курал-жарактары узун таяктарда илинип турган чокулардан турган жана жалбырактуу өрүмдөн жасалган. Мылтыктар, негизинен, тегиз болгон, кээ бир адамдар револьвер, атүгүл акыркы үлгүлөр менен куралданган.
Токмокто салыштырмалуу көп эмес аскер бар болчу, ошондуктан Подъесаул Бакуревичтин буйругу менен активдүү коргонуу жүргөн. Алсак, Токмокту жана башка айылдарды курчап турганда, кара-кыргыздардын күнү-түнү эртең мененки 7-8 ден кечки 7-3 кө чейин «согушка кетишкен», андан кийин айылдарга байкоо жүргүзүү үчүн чалгынчылардын тобун калтыруу менен, өзүлөрү тоолорго кетип, түшкү тамак жеп, эс алып жана сыйынып жаткандыгы байкалган. Туткунга алынган кыргыздар менен орустардын сурагынан көрүнүп тургандай, кыргыздар «согуштун» ушул ыкмасын Шарияттын буйруктарына жана жалпысынан чыгыш элдеринин салттарына ылайык жүргүзүшкөн, мисалы, согушту улантуу үчүн күндү токтоткон Иисус Навин.
Ошол эле учурда Шабдановдун штабынан 6 чакырым алыстыкта, Чоӊ Кебен дарыясынын жанындагы тоолордо жайгашкан Самсоновская станицасы жана Ново-Российская айылы курчоого алынган (Менин 29-сентябрдагы 674-билдирүүм).
Столыпино айылына (1-барак 3-катар) райондук сот кызматкери Хахалев жетектеген Нарын коргонунан отряд жана бузулган телеграфты оңдоо жана келтирилген зыянды иликтөө үчүн эки Дүйнөлүк сот кызматкерлери келишкен. Бул жерде ушул отряды курчап алышкан жана түн ичинде бардык тургундар менен түндүккө Кутымалды станциясына, андан кийин Боом капчыгайы аркылуу өтүшкөн (Боом капчыгайы Кутшалды менен Жыл-Арык станциясынын ортосунда жайгашкан жана ал аркылуу жол өтөт). Бул качкындарды кыргыз топтору бир нече жолу атышкан жана бул айылдын качкындарынын арасында каза болгон, жарадар болгон, бир нече адам Чу дарыясынан Боом капчыгайынын ортосунан өтүп бара жатып, чөгүп кетишкен, анткени кара-кыргыздар анын үстүндөгү көпүрөнү өрттөп жиберишкен.
Ново-Российская айылы 12 күн бою Аман Шабдановдун жетекчилиги алдындагы Сарыбагышев жана Атекин волосторунун көтөрүлүшчүлөрүнөн өз алдынча коргонушкан, күбө болгон Леонтий Цибулинин айтканы боюнча, Аман Шабданов көк лентасы менен ат менен кыдырып жүргөн. 1100 кишиден турган ушул айылдын тургундары, анын ичинде аялдар менен балдарды кошо санаганда, бир чоң короодо отурушуп, бийик эмес топурак дарбаза менен курчанышкан жана ушул тосмодон улам, алар ата алышкан. Кара-кыргыздар «сугат каналын», айылдын суусун сугаруучу арыкты башка жакка бурушту, бирок түнкүсүн дыйкандар аны кайрадан багыттап жатышты. Тургундар чириген сууну ичүүгө аргасыз болушкан, бул ич келте оорусуна алып келген, бирок айылдан мүлкүн калтырып кетүү сунушуна дыйкандар макул болушкан эмес. Ново-Российская айылына жардам берүүгө Самсонов станицасына келген жүздүк жана командалар Чоӊ Кебени дарыясынын өрөөнүнө кире албай коюшкан жана аракеттенген учурда эки офицерди, атап айтканда жүздүк Величкинди жана прапорщик Киселевди жана бир нече төмөнкү рангдардагы аскерлерди жоготушкан. Алардын өлүмү өтө караңгы иш, анткени мага жеткен ушактарга караганда, алар бир нече төмөнкү чиндеги аскерлер менен бирге өзүлөрүнүн отряддары тарабынан талаага калтырылган.
Токмокко жардамга Верныйдан Хорунжего Александровдун командасы алдында жүздүк келген. Александровдун жүздүгү Кастек ашуусуна киргенде эле Шабдановдун штабы бул жөнүндө билип, дароо Кытайга качууга жыйналуу башталып жана жүз адам Кебени дарыясынын өрөөнүнө киргенге чейин, Атекин жана Сарыбагыш волостору бардык үй-бүлөлөрү жана бодо малы менен Бачино станциясынын жанынан Улахол дарыясынын өрөөнүнө, Ысык-Көлдүн түштүк жээгине (2-катар 3-барак) көчүп кетишкен жана Хорунжий Александров колонанын аягын гана көргөн.
Бул жерде козголоңчулардын чалгындоо кызматы эӊ мыкты даярдалганы тууралуу айтуу керек деп ойлойм, бул таң калыштуу деле эмес, анткени кара-кыргыздар табигый мергенчилер жана талаа тургундары, мыкты көзү көргөн жана багыт алууга жөндөмдүү. Көп өтпөй Ташкенттен келген подполковник Гейтсигдин отряды Пишпектен Токмок айылына жакындай баштады, бул жөнүндө козголоңчулар чалгынчылардан өз убагында билишип, өзүлөрүнүн үй-бүлөлөрүн, малдарын Чу дарыясынын өрөөнү аркылуу Заилийск Ала-Тоо тоосу менен, Токмок жана Михайловский айылдарынын ортосундагы Кочкор дарыясынын өрөөнүнө, Столыпинский айылынын районуна көчүп кетишти, анда ошондогу менин маалыматым боюнча, 2140 жоокер арабасы, 1240 көбүрөөк аскерлер топтолгон, бул жөнүндө мен Аскер Губернаторун дагы жана жазалоочу отряддардын Башчысы полковник Слинкого дагы, ага бул козголоңчул топтун бардык башчыларын көрсөтүү менен билдиргем (Справка, 29-сентябрдагы менин 674-билдирүүмө тиркеме).
Бирок, жетиштүү сандагы аскерлердин жоктугунан, козголоңчулардын 170 мылтыктын курал-жарагын жана 55000 айлампанын ок-дарыларын тартып алгандыгынан, бул аймакта эч кандай олуттуу иш-аракеттерди жасоого мүмкүндүк берген жок, ошол эле учурда Кочкор өрөөнүндөгү Ысык-Көлдүн түштүк жээгиндеги козголоңчулар Сыртыга Кытайдын чек араларына көчүп кетишти. Мен аскерлер менен козголоңчулардын ортосундагы кагылышуунун чоо-жайына токтолгон жокмун.
Август айында Беловодск участогунун полициясынын башчысы Гибановский тарабынан тоодон 568 кыргыз адамдары кармалган, алар областын чек араларындагы Пишпек (1-барак, 3-катар) тоолорунун батыш тарабындагы Беловодское айылына жеткирилген, анда Пишпек уездинин Башчысынын билдирүүсүнө ылайык, алар качып кетүүгө аракет кылган учурда, өлтүрүлгөн. Эч кандай акталууга мүмкүн болбогон бул массалык кыргын тууралуу Сот бийлиги соттук териштирүү жүргүзөт. Пишпек шаарында 130дан ашуун кыргыздар качып кетүүгө аракет кылган учурда өлтүрүлгөн. Бул факты боюнча дагы соттук териштирүү жүргүзүлөт, биринчи учурда да, экинчисинде да, администрация алдын ала тергөө иштерин жүргүзүүнү жана протокол жазууну зарыл деп эсептеген эмес, Ташкенттен келген Ташкенттик Сот Палатасынын прокурорунун Г. жеке буйругунан кийин гана алдын ала тергөө иштери жүргөн.
Мен Пржевальский уездинде болгон окуялар жөнүндө расмий отчеттордон гана билем, аларга мен көп ишенбейм, ошондуктан мен Ротмистр Юнгмейстерден келген кезде, кошумча маалымат берем.
Кыргыздар көзгогон көтөрүлүш орус калкынын тундурмаларын титиретип, тынымсыз тоноо жана талап-тоноо башталган. Казактар-станичниктер, дыйкандар-жаңы отурукташкандар жана акыры, иштеп жаткан жүздүктөрдөгү орус-казактар бардык мүмкүн болгон нерселерди талап-тоноп кетишкен.
Мына бул Пржевальскийдин жанындагы Теплоключенское айылында тоноо максатында 500дөн ашык бай соодагерлер өлтүрүлгөн мисалы (3-катар, 3-барак).
Жыл сайын 1-июлдан 1-сентябрга чейин созулган Каркара капчыгайында жарманке өтөт (1-барак 3-катар), бул жарманкеге негизинен Ташкент, Верный, Жаркент, Кулжа, Пржевальскийден сарт соодагерлер келишет, алар кызыл товарды алып келишет, аны бул жерде сатышат жана түшкөн акчага койлорду сатып алышат, аларды Андижан тоолоруна айдашат. Бул Семиреченск областындагы эң ири жарманке. Бул жылы соодагерлердин кадимки жыйыны болуп жана жарманке адаттагыдай эле улантылып жаткан.
Кыргыздардын көтөрүлүш учурунда, б.а. 8-августка чейин, соодагерлер кызыл товарларды сатууну аякташкан, бирок бардыгы эле кой сатып ала элек болчу. 8-августта Каркаранын тегерегинде кыргыздардын бандалары пайда болгон жана аларга карай мурдагы аскер отряды келген, отряд менен чакан атышуу болгондон кийин кыргыздар бул жерге келген эмес. Бул жерде болгон уезддин башчысынын Жардамчысы, Ротмистр Кравченко, Пржевальск шаарына жардамга келиши керек болчу, ошондуктан мен суракка алган күбө мындай көрсөтмө берди: ал жарманкеде жүргөн соодагерлерди чогултуп, аларды Каркарырадан өзүлөрү же Зайцевский айылына (3-катар 3-барак) же өзү жана отряды менен Пржевальскийге жылып кетүүнү сунуштады. 1000ден ашуун үй-бүлөсү менен соодагерлердин бир бөлүгү Зайцевскийге карай бет алышты жана ал жакка аман-эсен келишти, ал эми калган бөлүгү, негизинен Ташкент, Пржевальский жана Токмоктон келген соодагерлер Ротмистр Кравченконун отряды менен Пржевальский тарапка бет алышты. Пржевальскийге жакын жайгашкан Теплоключинский айылына жеткенде, Ротмистр Кравченконун отряды Теплоключинский айылында соодагерлерди таштап, алдыга жылган. Теплоключинский айылынын дыйкандары татарларды, сарттарды, таранчыларды жана дунгандарды аралап өтүп, бардыгын өлтүргөн, бардыгы болуп 500дөн ашуун адам өлгөн. Ошол эле күбөнүн көрсөтмөлөрүнө ылайык, өлтүрүлгөн Ташкенттик соодагерлеринин мүлкүн эсептебегенде бир миллион рублдан ашык акчасы бар болгон. Менин билишимче, өлгөндөрдүн ортосунда кытай жарандары болгон жана Кытай өкмөтү дипломатиялык жол менен өлгөндөргө канааттануу сураган.
Кара-кыргыз козголоңчулары азыркы учурда Кытайдын аймагында жүрүшөт жана менин маалыматтарым боюнча, Кытай бийлиги тарабынан парага кабыл алынган.
Токмоктун жанындагы кара-кыргыз козголоңчуларынын команда башчысы Канат Абукин моюн сунган кара-кыргыздардын өздөрү тарабынан кармалган жана ушул күндөрү Верный шаарына жеткирилиши керек.
Бул жерде мен Пункттун иштеринде камтылган толугу менен эки документти келтирүүнү туура көрдүм, биринчиси Пишпек уездинин Башчысынын этиятсыздыгын же кылмыштуулугун, ал эми экинчиси — Областтык администрациясынын Жаркент уезддик Башчысынын олуттуу билдирүүсүнө жасаган мамилесин мүнөздөйт.
Пишпек уездинин Башчысы, 3-августта, № 240-катта, мага мындай деп жазат: «Сизге, Улуу Урматтуу, мага берилген орус жана мусулман уезддеринин калкынын арасында коомдук тынчтыкты бузган жана коомчулуктун көңүлүн буруп жаткан ушактар, ошондой эле июль айында сүйлөшүүлөрдү жана толкунданууну туудурган окуялар болбогону тууралуу кабарлайм. Уезддик Башчынын убактылуу милдетин аткаруучу подполковник Рымшевич».
Беш күндөн кийин, ушул уезддин Чүй жана Кочкор өрөөндөрүнүн кара-кыргыздары бир ай боюу козголоӊго даярдануу менен, көтөрүлүшкө чыгышкан.
5-августтагы жазуусу бар Жаркент уездинин Башчысы 4-августта № 28-катта Семиреченск областынын Аскер Губернаторунун атына жиберилген жашыруун рапортунун көчүрмөсүн мага жиберген, анда ал мындай деп жазат: «Улуу урматтуу мырза, 1-августта № 2559 телеграммасы менен Сиз башка уезддерде жергиликтүү волосттор жана жамааттар дээрлик күн сайын жумушчуларды жалдоо жөнүндө мыйзамды аткарууга толук даярдыгы жөнүндө өкүмдү алып келишкени тууралуу түшүндүрмө бердиӊиз. Жаркент уездинде мындай, табигый жана зарыл болгон кубулуштардын жок экендигине дагы бир жолу көңүл бурдуӊуз. Жергиликтүү калктын маанайы жөнүндө менин мурунку билдирүүлөрүмө кошумча, Улуу урматтуу адамга, эгерде мен Башкармага көзүмдү жумуп, «баары жакшы» деп кабарласам, мен кылмышкер болом деп билдирем».
«Калктын маанайы ошол бойдон калган. Көрүнүп тургандай, алар Кытайдагы тургундардын колдоосуна үмүттөнүшөт. Азырынча бир дагы чечимдер келе элек. Дээрлик бир ай бою күн сайын, улуу чыдамкайлык жана сабырдуулук менен, калкка түшүндүрүп бердим жана алардан жумушчуларды жалдоо жөнүндө мыйзамдын аткарылышын талап кылдым.
Ушул эле учурда, алар өздөрүн көрсөткөндөн кийин, чечимдер бар болсо дагы, аларга ишенбөө керек. Бул чечимдер жасалма, азчылыктын көпчүлүктүн каалоосуна каршы, бийликти тынчтандыруу үчүн гана түзүлгөн болушу мүмкүн. Күч менен аракеттенүү керектигине ишенем. Жаркент гарнизонун, жок дегенде жүз казакка көбөйтүү керек.
Жергиликтүү тургундар өз үй-бүлөлөрүн Кытай чек араларына жөнөтүп жатканы байкалды; алардын арасында үй-бүлөлөрдүн коопсуздугунан улам тынчсыздануу бар жана аларды алдын-ала жөнөтүүгө аракет кылышат. Аскерлерге жана орус калкына келесоолордон кол салууну күтүүгө болот. Россиянын калкын куралдандыруу керек. Уезддин башчысы подполковник Ступин».
Жаркент уездинин башкармасынын мурунку билдирүүлөрүндө жергиликтүү тургундар өкүмдөрдү жазуудан баш тартып, Кытайга качып кетишкенин маалымдаган.
Пункттун ишмердүүлүгүнө кайрылуу менен, мен кыргыздар козголоӊго даярдануу учурунда, Пункт жайгашкан туура эмес абалы жөнүндө унчукпай коё албайм.
9-июль күнү № 468-номери менен, мен алты Уезд Башчыларына жана Верный шаарынын Полициясынын башчысына төмөнкү мазмундагы шашылыш буйрукту жөнөттүм: «Улуу Урматтуунун сөзү менен жергиликтүү калкты жумушчу дружиналарга чакырууга буйрук берилген, ушул тууралуу дружиналарга чакырылган адамдардын тизмесин түзүү боюнча Аскер губернаторунун ылайыктуу буйругу түзүлдү. Силердин пикириңизден уялбай эле, жергиликтүү калк дружина чакырыгына кандайча жооп бергенин тактоону силерден суранам. Менден алынган маалымат боюнча, бул кайрылуу кыргыздарга жана башка чет элдиктерге оор тийди, анткени алардын оюу боюнча «аң казуу» – бул аскерлердин алдында болуу дегенди билдирет, башкача айтканда, ок атышкан жерде. Бирок ошол эле маалымат боюнча, көпчүлүк чакырылгандар Кытайдын чек араларында же чакыруу кыйын болгон жерлерде (мисалы, Балхаш) жашынууну болжолдошот. Кошумча маалымат алуу үчүн, мүмкүн болушунча эртерээк мага кабарлап коюңуздар.
Эгерде сиз үгүт иштери менен же башка бир нерселер менен дружина чакырууга каршы чыккандарды (бирок түшүнбөстүктөн улам) көрө алсаӊар жана бул каршы чыккандар, сиздин оюңузча, каалабаган, ашыкча коомдук тартиптин бузулушуна алып келиши мүмкүн болсо, мындай адамдарды токтоткула, коргоо иретинде, камакка алгыла, ал эми бардык каттарды чогултуп, дароо мага жөнөткүлө».
Бул буйрук таратылган учурда, Верный уездинин Башчысы Ротмистр Лиханов Кавказга иш сапары менен кеткен, ал эми анын ордун убактылуу бир ай мурун Чернигов областынан келген, Мамлекеттик ат багуу заводунда кызмат өтөгөн подполковник Базилевский ээлеген. Базилевский маркум генерал-губернатор Соколов-Соколинскийдин тууганы болгон жана Верныйда губернатордун үйүндө жашаган. Подполковник Базилевскийден мен 10-июлда №211-номери менен төмөнкүдөй кайрылуу алдым: «Мен Улуу Урматтуу Г. Аскер Губернаторуна Сиздин 9-июлдагы № 468-кайрылууӊуз жөнүндө билдирүү керек деп эсептедим, ал боюнча Улуу Урматтуу тарабынан төмөнкүдөй токтом кабыл алынган: «Ротмистр Железняковго, уездик Башчылардын азыр жазышууга убактысы жок экендигин кабарлоону жана мен, Ротмистр Железняковдон, бардык маалыматты уездин Башчыларын кошпостон, мага гана билдирип туруусун өтүнөм». Ушундай токтом кабыл алынганы тууралуу Сизге маалымат берүүнү туура деп эсептейм. Уездик башчынын убактылуу милдетин аткаруучусу, подполковник В. Базилевский».
Бул кабарлоону алгандан кийин, мен жашыруун жана агентурдук мүнөздөгү алган бардык маалыматтарды билдирип гана койбостон, уезддик Башчыларды андан ары кат алышуу менен кыйнабай, губернаторго жазуу жүзүндө билдирүүлөрдү бердим, анткени менин колумда аткаруу бийлиги жок жана мен уезддик Башчыларынан тышкары аракеттенген жокмун. Губернатордон тышкары, мага келип түшкөн бардык маалыматтарды жеке өзүм же жазуу жүзүндө Верныйдын райондук сотунун Прокуроруна кабарлачумун, ал эми эң маанилүүлөрүн телеграф боюнча Департаментке жана Районго билдирчүүмүн.
Жалпысынан мен көтөрүлүшкө даярдануу боюнча 47 чалгындоо кагазын даярдагам, андан тышкары, 8-августтан 9-августка чейин жана 24-августтан 20-сентябрга чейин козголоң башталгандан кийин, мен 1465-беренеси боюнча козголоңдун бардык жагдайларын тактоо үчүн күбөлөрдөн сурак жүргүзгөм. Мен полковник Слинконун жазалоочу экспедициясынын тобунда жүргөндө, мен тараптан чалгындоо жана контрреволюция иштерин уюштурулуп, Чүй жана Кочкор өрөөндөрүндө жана Ысык-Көлдүн айланасындагы көтөрүлүш башчыларынын бардыгы аныкталган.
1465-берене боюнча сурамжылоонун протоколдорун мен прокуратурага өткөрүп бергем, ал тергөө ишине тиркелген. Эң ыңгайсыз шарттардагы мындай шашылыш жана нерв жумуштары, азыркы учурдагы Пункттун корреспонденциясына таасир этпей койгон жок айрыкча формалдуу отчеттор боюнча. Козголоңдун себептери жана жүрүшү жөнүндө менин докладымды ушуну менен аяктап, мен капысынан келип чыккан суроого жоопту кошуу керектиги бар деп ойлойм: ушунчалык көп сүйлөшүүлөр жүрүп жаткан жана бардык жерде көрүнүп турган областа немецтик үгүт иштери болгонбу?
Мен бул суроого так жооп бере алам, мындай үгүттөө болгон эмес жана кимдир бирөө бул жөнүндө айтып жатса, бул өзүнүн көрөгөчтүксүздүгүн же өзүнүн кылмыштуу аракетсиздигин актоо үчүн жасайт.
Ушул жылдын 23-октябрындагы № 14596 санында, «Жаңы мезгил» гезитинде «Кытайлык Түркстандагы немистер» деген аталышта, төмөнкү мазмундагы: «Харб.В.» деген жазуу бар. «Celestial Empire» Шанхай журналынын маалыматынын сөзүндө Кытай Түркстандагы кытайдык Син-Цзянь провинциясында немец жана түрк агенттеринин ишмердүүлүгүн көрсөтөт.
Кытайга көпчүлүгү Персиядан Афганистанга көчүп келген немец жана түрк үгүтчүлөрү, башаламандыктар Россиянын чек арасына жайылып, Россия менен Кытайдын ортосунда чыр-чатак жаратат деген үмүт менен, Кытай Түркстанынын мусулман калкы арасында көтөрүлүштү баштоо максатын көздөшкөн.
Россиялык жана Англиялык өкмөттөр немецтер менен түрктөрдүн үгүттөрүнүн коркунучу жөнүндө Кытай өкмөтүнө бир нече жолу эскертип келишкен. Лан Чжоуда жана Чыгыш Түркстанга бараткан башка жерде кармалган айрым агенттерден түрк султаны менен Энвер Паша кол койгон, мусулмандарга ыйык согуш баштоого үндөгөн жарлыктарды табышкан. Агенттер Калган жана Яркенде ошол эле жол менен кармалган жана Германиялык консулдук бийликтин колуна өткөрүп беришкен, сыягы, консулдар аларды бошотуп жиберишкен жана алар кайрадан ишти кароого жиберилген. Акыркы жаңылык – бул германиялык интригаларынын башкы себүүчүсү катары Германиянын Пекиндеги элчилигинде атташе катары иштеген, андан кийин Персия аркылуу Кытай Түркстанына көчүп барган Хентиг (доктор фон Хентиг) дарыгерин аташат.
Бул билдирүүгө, ушул докладка тиркелген Кашгардагы Башкы консулдун жашыруун маалыматтарынын кыскача баяндамасынан көрүнүп тургандай, анын себептери бар, бирок полковник Хентинг жергиликтүү тургундардын козголоңуна эч кандай таасир тийгизе алган эмес. Ушул эле маалыматта ушул жылдын 1-февралынан баштап 1-сентябрына чейинки мезгилдеги Консулдук округдун чегиндеги Кытайдын «Гэ-лао-хуй» коомунун ишмердүүлүгү жөнүндө кеңири көрсөтмөлөр бар.
Жалпысынан областа козголоң ишине байланыштуу 300дөн ашык тергөө иштери жүргүзүлүп, алардын ону, 123-берене боюнча тергөөчүлөрдүн саны 3 кишиге, ал эми прокурордун көзөмөлү боюнча 2 жолдошко көбөйдү. Мындан тышкары, дүйнөлүк иштер менен гана алектенген айрым дүйнөлүк сотторго тергөө иштери тапшырылган.
Бул отчетко мен тарабынан жашыруун алынган жана Түркестан Генерал-Губернаторуна ал Верныйда жүргөндө берилген үч кайрылуунун көчүрмөлөрү тиркелген.
Бүгүнкү күндө областа кырдаал төмөнкүдөй:
1) Жергиликтүү калк.
Армияга жөнөтүү үчүн жумушчу топтору уезддерде кагылуушусуз түзүлүп, темир жолдорго жөнөтүлөт. Аскер топтору негизинен казактар, казак станичниктери жана дыйкандар, кыргыздардын маанайы басаңдаган. Козголоңчуларга каршы коргонуу жана активдүү иш-аракеттерден тышкары, тынч кыргыздарды тоноо менен алектенишкен, андан сырткары боз үйлөрдү жана кыштоолорду өрттөшүп, көптөгөн тургундарды үйсүз жана мүлксүз калтырып кетишкен. Келечекте алардын арасында каракчылардын топтору түзүлөт.
2) Казак станичниктер Каскелен станицасы (картада Любовинская станциясы аталган, биринчиси Верныйдан батышка чейин), Жаланаш станицасы (картада көрсөтүлгөн эмес) жана Пржевальскийге жакын жердеги Николаевская станицасы, көптөгөн кыргыздарды тоноп кетишкен. Токмоктун чыгыш тарабында жайгашкан Самсоновская айылынын казактары дагы бир топ тонолгон.
3) Козголоңчулар тарабынан тоноп кеткен Токмок районунун жана бардык Пржевальский уездинин дыйкандары малсыз калышкан. Пржевальский уездинен жана Токмок районунун бир бөлүгүн кошпогондо, бүтүндөй аймакта нан алынып салынат. Пржевальский уезддинде нан толугу менен жыйналып алынган жок жана калк кыйналгандыктан, тез арада, реалдуу жардамга муктаж болду, аны Пржевальский шаарынан келген Ротмистр Юнгмейстер мага телеграмма кылды. Токмок районунда дыйкандар кыргыз элине таандык нанды алып ташташты жана бул аймакка нандын кереги жок болуп калды.
4) Шаарлардын жашоочулары нанды алып-сатарлардын колуна түшүрүштү жана аймактагы түшүмдүн мыкты болушуна карабастан, шаарда нандар абдан аз, анткени аны жеке адамдар сатып алышкан, ал эми бай казактар баалардын көтөрүлүшүн күтүп, шаарларга алып келишпей жатышат. Нан жөнүндө алып-сатууну алдын алуу менен, ушул жылдын февраль айында мен сатып алуучулардан нан запасы жөнүндө маалымат чогулттум (23-февралдагы №116-билдирүүм). Алып сатарлар менен күрөшүү өтө күчтүү эмес жана экспорттун жоктугуна жана нандын запасы абдан көп болгондугуна карабастан баалар өсүп жатат. Карапайым эл, негизинен жоокерлер, бийликтин жетишсиздигине ачууланып жатышат. Жылытуу (отун жана тезек) баасы төрт эсе кымбаттады, ал эми акыры, ак ниеттүүлүк менен көтөрүлгөн жок. Мындай баалардын көтөрүлүшү толкундоолорду жаратышы мүмкүн.
Өндүрүлгөн товарлардын жергиликтүү өндүрүүчүлөрү, айрыкча, акыркы күндөрү, баалар исламчыл эмес идеяларды жайылткандыгы үчүн согуштук укукка аралашкан жана Верный түрмөсүндө отурган жергиликтүү ири соодагер Зайнутдин Тазетдиновдун кайтып келиши менен дал келип, баасын адилетсиз түрдө көтөрүштү (Лит. А. 8) Ушул жылдын июнь айындагы К 3153).
Зайнутдин Тазетдинов, ири өндүрүш бизнесинин ээси болгондуктан, Семиреченск областындагы өндүрүш рыногун кармап, «Габдулвалиевдер» соода үйүн кантип башкарууну билет. Албетте, баалардын өсүшү менен алып-сатарлык өсүп, карапайым элдин нааразычылыгын жаратты, Тазетдиновдор менен Габдулвалиевдерди тоноп кетишибиз керекпи же өрттөп жиберишибиз керекпи деп сүйлөшүп жатышат.
Жергиликтүү иштер менен алектенген калк фронттун иштерине анча көңүл бурбайт. Думага болгон мамилеси кайдыгер. Жергиликтүү калк, айрыкча областын талап-тонолгон бөлүктөрү, жергиликтүү жана борбордук бийликтерди көтөрүлүш жасады жана жабырлануучуларды уюштуруу чараларын көрбөй жатышат деп айыпташат. Айрыкча, мындай мамиле маркум Губернаторго карата болгон. Азыр деле көпчүлүгү Губернатордун чыны менен өлгөнүнө ишенишпейт, анын Кытайдын чегинде жашынып жүргөнүн айтышат. Армияны демобилизациядан кийин, областа сөзсүз түрдө башаламандыктар болот, бирок алардын эмне болуп бүтөөрүн азыр айтуу татаал.
5) Интеллигенция өзүнчө тынчтыктан коркуп, Айыл-чарба министрлигинин Ички иштер министрлиги менен азык-түлүк маселеси боюнча күрөшүн сынга алып жатат, бирок мындай сын-пикирлер сөздөн алыс барбайт.
6) Областа революциялык уюмдар байкалбайт. Ошондуктан жалпы маанай оор. Жергиликтүү калктын орус калкына болгон мамилеси курчуган жана тескерисинче. Администрацияга карата мамилелер начар, орустардын дагы, жергиликтүү тургундардын дагы.
Областы башкарууну түп-тамырынан бери өзгөртүү керек, анткени өзүнүн принципиалдуу жана тамырлуу көз-карашы менен уюштурулган аскердик башкаруу жашообуздан артта калып, областын заманбап талаптарына жооп бербейт.
Көчүрүү башкармалыгынын саясатын түп-тамырынан өзгөртүү керек жана эми кыргыз элин отурукташкан чарбага жайгаштырууга өтүү керек.
Администрациянын аракеттерин иликтеп жана анын курамындагы ар түрдүү жырткычтарды жок кылуу керек.
Кыргыз калкын башкаруу тууралуу мыйзамдарды өзгөртүү керек.
Жандармдардын Өзүнчө Корпусунун капитаны, Ротмистр
Дагы: (орус тилинде)
ВЛАДИМИР ШВАРЦ. ГРИГОРИЙ БРОЙДО ЗАБЛУЖДАЛСЯ …, НО В ЧЕМ? (оозеки баяндама)
